مقاله تأليفي
فصلنامه علمي ـ تخصصي كودك، نوجوان و رسانه
سال اول، شماره 1 ـ 2، تابستان و پاييز 1390
صفحات 15 ـ 25
سيد محمدرضا شاه احمدي1
چكيده
امروزه اصطلاح «مهارتهاي زندگي» در ايران، اصطلاح رايجي است. تدوين اين مهارت ها در قالبي منسجم و غني، مبتني بر تجربه ها و يافته‌هاي علمي بسياري از پژوهشگران علوم انساني به ويژه روان شناسان و متخصصان تعليم و تربيت بوده است. در ايران نيز آموزش مهارتهاي زندگي، به كمك انتشارات، پژوهش ها، كارگاه هاي آموزشي، سخنراني‌ها و فعاليت هاي نهادهايي چون بهزيستي و آموزش و پرورش؛ جايگاه مناسبي دست يافته است. با توجه به جايگاه عظيم رسانه ملي در امر آموزش مهارتهاي زندگي؛ كودكان و نوجوانان، سعي شده در اين مقاله نقش رسانه ملي در اين خصوص مورد واكاوي قرار گيرد.
كليدواژ‌گان:
مهارت هاي زندگي، رسانه (صدا و سيما).
مقدمه
آموزش مهارت هاي زندگي در سال 1979 و با فعاليت هاي گيلبرت بوتوين1 آغاز شد. وي نخست مجموعه اي از آموزش مهارت هاي زندگي را براي دانش‌آموزان كلاس هفتم تا نهم تدوين كرد كه با استقبال فراوان متخصصان بهداشت روان روبه رو شد. اين برنامه آموزشي به نوجوانان مي آموخت كه چگونه با استفاده از مهارت هاي تصميمگيري، حل مسئله و تفكر انتقادي، در برابر وسوسه يا پيشنهاد هم‌سالان براي مصرف مواد مخدر مقاومت كنند. هدف بوتوين از طراحي اين برنامه، پيش‌گيري از ابتلاي كودكان و نوجوانان به مواد مخدر بود.
پژوهش هاي بعدي نشان داد آموزش مهارت هاي زندگي، در صورتي نتيجه‌بخش و مفيد خواهد بود كه همه مهارت ها به افراد آموزش داده شود. بر اساس پژوهش هاي صورت گرفته، اين برنامه در پيش‌گيري اوليه از گرايش افراد به مواد مخدر از جمله سيگار، بسيار موفق بوده است.
پس از آن، سازمان بهداشت جهاني با هماهنگي يونيسف، در سال 1993 برنامه آموزش مهارتهاي زندگي را به عنوان طرح جامع پيش‌گيري اوليه و ارتقاي سطح بهداشت رواني كودكان و نوجوان در كشورهاي مختلف دنيا معرفي كرد. (همان)
خودآگاهي، عزّت نفس و اعتماد به نفس، از شاخص هاي اساسي توانمندي‌ها و يا ضعف هر انساني به شمار مي رود. اين سه ويژگي، فرد را قادر مي سازد فرصت هاي زندگي خود را مغتنم شمرده و براي مقابله با خطرهاي احتمالي آماده شود، وي ياد مي‌گيرد به خانواده و جامعه بينديشد، نگران مشكلاتي باشد كه در اطرافش وجود دارد و براي حل آنها چاره انديشي كند. در خصوص خاستگاه مهارتهاي زندگي نظريات متفاوتي ارايه شده است اما متخصصان آنها را به سه سطح اصلي دسته‌بندي كرده اند:
سطح اول: مهارت هاي بنياني روان‌شناختي و اجتماعي مانند خودآگاهي و هم‌دلي كه از فرهنگ و ارزش هاي اجتماعي سرچشمه مي‌گيرند.
سطح دوم: توانايي مذاكره، حل مسئله و حل تعارض كه از اين مهارت ها در شرايط ويژه استفاده مي شود.
سطح سوم: مهارت هايي كه براي مواردي چون خودداري از سوء‌مصرف مواد استفاده ميشود. (همان) سطوح مختلف مهارتهاي زندگي به دسته‌هاي مختلفي تقسيم‌بندي شدند كه در زير مورد بررسي قرار گرفته‌اند.
در متون روان شناسي و آنچه سازمان بهداشت جهاني در تقسيم‌بندي مهارتها بيان كرده، ده مهارتي كه از بسامد بالايي برخوردار هستند عبارتند از:
خودآگاهي به معناي توانايي و ظرفيت فرد در شناخت خويشتن و نيز شناسايي خواسته ها، نيازها و احساسات خود است. شاخه هاي فرعي اين مهارت را آگاهي از نقاط قوت، تصوير واقع‌بينانه از خود، آگاهي از حقوق و مسئوليت ها، توضيح ارزش ها، آگاهي از نقاط ضعف، انگيزش براي شناخت، مهارت افزايش شادي و نشاط، شناخت ويژگي هاي جسماني، شناخت توانايي ها و مهارت هاي خود و شناخت افكار و گفتوگو هاي دروني تشكيل مي دهند.
اين مهارت به معناي ابراز احساسات، نيازها، نظرهاي فردي و توانايي برقراري ارتباط مؤثر است. شاخه هاي فرعي ارتباط كلامي و غير كلامي مؤثر، ابراز وجود، مذاكره، امتناع، غلبه بر خجالت، گوش دادن، سواد رسانه‌اي، مهارت امدادرساني، حفظ محيط زيست و ايجاد ارتباط گفتاري مؤثر، زير مجموعه هاي اين مهارت را تشكيل ميدهند.
اين مهارت به فراگيري نحوه درك احساسات ديگران گفته مي شود. در اين مهارت، فرد مي آموزد چگونه احساسات افراد ديگر را در شرايط گوناگون درك كند، تفاوتهاي فردي را پذيرفته و روابط بين فردي خود را با ديگران بهبود بخشد. علاقه به افراد ديگر، درك تفاوت هاي بين فردي، كشف وجوه اشتراك ميان افراد، تحمل افراد مختلف، رفتار بين فردي همراه با پرخاشگري كمتر، دوست يابي، احترام قايل شدن براي ديگران و اعتماد متقابل، از شاخه هاي فرعي اين مهارت به شمار مي روند.
مهارت هاي بين فردي، مهارت هايي هستند كه با هدف ايجاد و حفظ روابط بين افراد و تعامل مثبت با ديگران به ويژه اعضاي خانواده در زندگي روزمره به‌كار گرفته ميشود. همكاري و مشاركت، اعتماد به گروه، تشخيص مرزهاي بين فردي مناسب، دوستيابي، شروع و خاتمه ارتباطات، مسئوليت پذيري در روابط متقابل و اجتماعي و تعامل و انتقاد، زيرمجموعه هاي اين مهارت هستند.
اين مهارت به تعريف دقيق و حل مشكلي كه فرد با آن روبه رو است، اشاره دارد. به عبارت ديگر، به شناسايي و بررسي راه حل هاي موجود، برگزيدن و اجراي راه حل مناسب و ارزيابي فرآيند حل مسئله به طوري كه فرد دچار دغدغه و اضطراب نشود و از راه هاي غير سالم براي حل مشكلات خويش استفاده نكند، مهارت حل مسئله گفته مي شود.
تعريف و شناسايي مشكلات، جستوجوي علل و ارزيابي دقيق، درخواست كمك، مصالحه (براي حل تعارض)، آشنايي با مراكزي براي حل مشكلات، تشخيص راه حل هاي مشترك براي جامعه و بازنگري در راه حل هاي انتخاب شده، زيرشاخه هاي اين مهارت هستند.
توانايي تفكر خلاق، مهارتي سازنده و اصولي براي رسيدن به ديگر مهارت هاي مرتبط با انديشيدن است. در اين مهارت، افراد ميآموزند چگونه به شيوه هاي متفاوت بينديشند و از تجربه هاي متعارف و معمولي خويش فراتر رفته و راه حل‌هايي ويژه را بيافرينند. زيرمجموعه هاي تفكر مثبت، يادگيري فعال (جستوجوي اطلاعات جديد)، ابراز خود، تشخيص حق انتخاب هاي ديگر (براي تصميم گيري)، تشخيص راه حلهاي جديد براي مشكلات، ترك عادت‌ها، درك پيچيدگي موقعيتهاي مختلف، ابتكار، انعطاف‌پذيري ذهني، تجسم خلاق و درون‌كاوي، شاخه هاي فرعي اين مهارت را تشكيل مي دهند.
شناخت هيجان ها و تأثير آنها بر رفتار و همچنين فراگيري چگونگي اداره هيجان هاي شديد و مشكل‌آفرين مانند خشم، مهارت مقابله با هيجان ها ناميده مي شود. متخصصان، مهارت هاي شناخت هيجان هاي خود و ديگران؛ ارتباط هيجان ها با احساسات؛ تفكر و رفتار؛ مقابله با ناكامي؛ خشم؛ بي‌حوصلگي؛ ترس و اضطراب؛ مقابله با هيجان هاي شديد ديگران؛ شناخت و مقابله با تنهايي؛ افسردگي؛ پرخاشگري، ترس؛ خشم؛ حسادت و مهارت جرئت‌ورزي و دفاع از حقوق خود را به عنوان زيرمجموعه هاي اين مهارت معرفي كرده اند.
در اين مهارت، افراد مي آموزند كه تصميم گيري چيست و چه اهميتي دارد. آنها همچنين با انواع تصميمگيري آشنا مي شوند و مراحل يك تصميم گيري را گام به گام تمرين مي كنند. همچنين مهارت‌آموزان با رابطه موجود ميان تصميم گيري و ديگر مهارت هاي زندگي از يك سو و رابطه تصميم گيري با پيش‌گيري اوليه در بهداشت رواني از سوي ديگر آشنا مي شوند.
تصميمگيري فعالانه بر مبناي آگاهي از حقايق كارهايي كه انتخاب را تحت تأثير قرار مي دهد، تصميم گيري بر مبناي ارزيابي دقيق موقعيت ها، تعيين و انتخاب اهداف واقع‌بينانه براي زندگي، برنامه‌ريزي و پذيرش مسئوليت اعمال خود و آمادگي براي تغيير دادن تصميم ها براي انطباق با موقعيتهاي جديد، شاخه هاي فرعي اين مهارت هستند.
اين مهارت به توانايي تحليل عيني اطلاعات موجود، با توجه به تجربه هاي شخصي و شناسايي آثار نفوذي و ارزش هاي اجتماعي، هم‌سانان و رسانه هاي گروهي بر رفتار فردي گفته مي شود. ادراك آثار اجتماعي و فرهنگي بر ارزش ها، نگرش ها و رفتارها، آگاهي از نابرابري ها، پيش داوري ها و بيعدالتي ها، آگاهي به اين حقيقت كه افراد هميشه درست نمي گويند و آگاهي از نقش يك شهروند مسئول، زيرشاخه هاي اين مهارت را تشكيل مي دهند.
در اين مهارت، مخاطبان مي آموزند كه چگونه با فشارها و نقش هاي ناشي از زندگي و همچنين استرس هاي ديگر مقابله كنند. از شاخه هاي فرعي اين مهارت مي توان به مقابله با موقعيت هاي ثابت و تغييرناپذير، استراتژي هاي مقابله با موقعيت هاي دشوار (فقدان، طرد، انتقاد)، مقابله با مشكلات بدون توسل به مصرف مواد (مخدر)، آرام ماندن در شرايط فشار و تنظيم وقت اشاره كرد.
گفتني است موارد بيان شده، بخش اندكي از مجموعه پرحجم مهارت ها به ويژه مهارت هاي فرعي پيشنهادي پژوهشگران مهارت هاي زندگي را شامل ميشوند. در آموزش اين مهارتها براي كودكان و نوجوانان عوامل متعددي دخالت دارند كه از مهم‌ترين آنها ميتوان به رسانهها اشاره كرد. با توجه به اهميت مطلب، نقش رسانه در زير به‌صورت جداگانه مورد بررسي قرار گرفته است.
تجربه نشان داده است تجميع گونه هاي متفاوت ابزار رسانه، در ترويج و نهادينه‌سازي موضوع هاي آموزشي، بسيار كارآمد تر از استفاده از اين ابزار به صورت منفرد است. اگرچه امروزه مهارت هاي زندگي در آموزش و پرورش، بهزيستي و پايگاه هاي محلي و برخي اداره ها و مراكز، جدي گرفته مي شود و در دستور كار قرار دارد، جاي خالي رسانه ها در اين چرخه، مانع اثربخشي مطلوب اين آموزش ها مي شود.
نقش پررنگ رسانه ملي (صدا و سيما)، رسانه ديجيتال (اينترنت)، رسانههاي مكتوب (انواع نشريات) و رسانه هاي ديگر مي‌تواند متوليان آموزش مهارت هاي زندگي را در محقق ساختن رويكرد‌هايشان ياري كند. تأثير تلويزيون در شكل‌دهي جهان‌بيني مخاطب بر هيچ كس پوشيده نيست. اكثر بينندگان از برنامههاي تلويزيوني خاطره هايي به ياد دارند كه از حقايقي متقن سخن مي‌گفتند. اين امر به كمك پديده هم‌ذات‌پنداري (اغلب با شخصيت‌هاي مثبت و نافذ) و تكنيك هاي بديع و جلوه هاي ويژه محقق ميشود.
اگر صدا و سيما بتواند تمامي ظرفيت‌هاي رسانه‌اي را در قالب برنامه هاي گوناگون، اعم از فرهنگي، هنري، علمي، نمايشي و... در آموزش مهارتهاي زندگي استخدام كند، نقش عمده‌اي را در تربيت كودكان و نوجوانان جامعه بر عهده خواهد داشت.
اثرپذيري كودكان و نوجوانان از سيما بسيار بالا بوده و اين رسانه، نقشي ماندگار در روح و روان و رفتارهاي آينده آنان باقي مي گذارد. اما نحوه عملي سازي آموزش مهارتهاي زندگي در قالب برنامههاي مختلف نيازمند پژوهشهاي جدي است و لازم است سازوكار هاي مناسب براي تعديل و تطابق مهارتهاي آموزش داده شده و اصول برنامه سازي و ملاحظات بومي (ديني، فرهنگي و...) كشورمان صورت گيرد. تعامل چند جانبه برنامه سازان رسانه با ايده پردازان و آموزشگران مهارت هاي زندگي، روانشناسان و افراد آموزش‌ديده، تحقق بهتر اين اهداف را بيش از پيش فراهم خواهند ساخت.
براي توليد برنامه هايي با محوريت آموزش مهارت هاي زندگي، بهتر است تعريف‌هاي بيان شده از مهارت هاي اصلي و فرعي، مبناي كار قرار گيرد و عملياتي كردن مباحث و توليد برنامه ها بر اساس آن تعاريف صورت گيرد. براي مثال، اگر بخواهيم مهارت «نه گفتن» را كه از زيرشاخه هاي مهارت تفكر انتقادي است به تصوير بكشيم. بايد با مفهوم تفكر انتقادي و ارتباط آن با زندگي كودكان آشنايي كاملي داشته باشيم. (بايد به مخاطب نشان دهيم كه فردي كه تفكر انتقادي را در خود ايجاد و تقويت كرده، توانايي تحليل عيني اطلاعات موجود را دارد؛ مي داند كه ديگران هميشه درست نميگويند و از قدرت نفوذ هم‌سانان بر يكديگر آگاه هستند. بنابراين، اگر دوست يا غريبه اي به او پيشنهاد نامناسبي داد، با اعتماد به نفس بالايي «نه» بگويد.) حال اين پرسش مطرح است كه چگونه مي توان اين مهارت را در قالب برنامه هاي راديويي يا تلويزيوني ارايه كرد؟ نحوه ارايه مهارتهاي زندگي در قالب برنامههاي راديويي و تلويزيوني، سؤالي است كه ذهن اكثر اصحاب رسانه را به خود مشغول كرده است. تجربه برنامهسازان موفق كشورهاي مختلف در اين خصوص سرمشق برنامهسازان راديويي و تلويزيوني باشد كه از نمونه‌هاي موفق آن ميتوان به تجربه كاي‌كاي1 در نپال اشاره كرد. وي مشاور مهارت هاي زندگي و ايدز در برنامه راديويي، به نام «گپي با بهترين دوستم» كه براي نوجوانان پخش مي‌شد، بود. از آنجا كه «بهترين دوست»، همواره در زندگي نوجوان و جوان نقش چشم‌گيري دارد، اين برنامه توانست مخاطبان بي شماري را جذب كند. مجريان در اين برنامه به عنوان بهترين دوست براي نوجوانان درباره مهارتهاي زندگي اطلاعاتي را ارايه مي‌كردند. (كاي كاي، 2002)
براي آموزش مهارتهاي زندگي در برنامههاي راديويي و تلويزيوني روشهاي متفاوتي به كار گرفته ميشود. يونيسف نيز هفت روش ايفاي نقش در نمايش نامه؛ كار روي متن نمايش؛ توجه به ارزش ها؛ حل مسئله گروهي؛ نمايش ويديويي؛ سخنراني مهمان و بحث گروهي را از روش هاي مؤثر در اين آموزشها معرفي كرده است. (كردنوقابي و شريفي، 1384: 30) اميد است كه برنامهسازان خلاق و متعهد برنامه هاي كودكان و نوجوانان با الهام‌گيري از اين روش هاي علمي بتوانند به يكي از اصيل ترين آرمان‌هاي صدا و سيما؛ يعني ارتقاي سطح دانش و نگرش و مهارت شهروندان دست يابند.
منابع
كلينك، كريس لين، (1389)، مهارت هاي زندگي، ترجمه: شهرام محمد خاني، تهران، رسانه تخصصي.
پارسا، پويا (1388)، مهارتهاي زندگي ضرورت دنياي امروز، نك:
] بازديد در 7 شهريور1390 [
زارعيان، حسن (بي تا)، CD آموزشي ارتباط مؤثر، موسسه فرهنگي ـ آموزشي اشاره، ] لوح فشرده[.
فتي، لادن؛ ... [ديگران] محمد خاني، موتابي، كاظم زاده عطوفي.(1385)، آموزش مهارتهاي زندگي، تهران، دانژه.
موسايي، محمد جواد (1389)، مهارت هاي زندگي (CD آموزشي).
يونيسف، صندوق كودكان سازمان ملل متحد(1378)، راهنماي آموزش مهارتهاي زندگي (ترجمه: نگين عبدالل زاده، بازنويسي و تنظيم: فاطمه قاسم زاده). جزوه چاپ نشده.
Interview with Cai Cai, Life Skills and HIV/ AIDS consulant UNICEF Nepal (2002). Online [available]
[2011/9/22].
