صمد عدلي پور،٭ زهرا پيرنيا٭٭
چكيده
در عصر حاضر، به دليل تأثير گسترده فنآوريهاي نوين اطلاعاتي و ارتباطي در زواياي گوناگون زندگي، اصطلاحاتي همچون «دهكده جهاني» و «عصر اطلاعات» در محافل دانشگاهي جهان امروز رواج يافته است. امروزه سياست بر بال رسانه ها مي چرخد. ازاين‌رو، هدف اين نوشتار بررسي آثار و پيامدهاي سياسي شبكههاي اجتماعي مجازي به مانند يكي از ابزارهاي جهاني شدن است. شبكه هاي اجتماعي مجازي نقش مهمي در گسترش اطلاعات، آگاهي و جهتگيري سياسي افراد دارند. افزون بر اين با خارج كردن كشورها از يك سونگري، به انحصار دولتها در زمينه اطلاعرساني و محدود شدن حاكميت و تجديد نظر در رفتار و عملكرد دولت ها منجر شدهاند. همچنين شبكههاي اجتماعي مجازي آسيبهاي سياسي همچون پيش‌بيني ناممكن رخدادهاي سياسي، بسيج افكار عمومي عليه دولتها، تهديد امنيت ملي، فقدان نهادسازي سياسي، خارج شدن سياست از فرايند عقلاني و وارونه شدن برخي از نظريههاي حوزه سياست مي‌انجامند.
واژگان كليدي: شبكههاي اجتماعي مجازي، جنبشهاي اجتماعي، تحولات سياسي.
دانشمندان، پيشرفتهاي حيرتانگيز دهههاي گذشته در زمينه تكنولوژي اطلاعاتي و ارتباطي را زمينهساز عصر تازهاي به نام عصر اطلاعات در فرآيند تحول تمدن بشري ميدانند. در اين دوران، ارتباطات و تكنولوژي اطلاعاتي، نه عنصري در كنار ساير عنصرها، بلكه محور، مدار و موتور اصلي پديده جهاني شدن است، زيرا جهاني شدن ارتباطات در هزاره سوم ميلادي، كمابيش بر تمامي گسترههاي فرهنگي، اقتصادي، سياسي و اجتماعي زندگي بشر بيش از پيش اثر مي‌گذارد و چهره جهان را دگرگون ميكند. عنصر بسيار شاخص در روند اين تحول و دگرگوني، تكنولوژيهاي ارتباطي و اطلاعاتي است. اكنون در سالهاي اوليه قرن جديد، سلطه اطلاعات و ارتباطات بر افكار عمومي، سياست، اقتصاد، فرهنگ و زمينههاي ديگر زندگي انسان، بيسابقه و داراي پيچيدگيهاي منحصر به فرد است. از نيمه دوم دهه 1990 به بعد، كاربرد اينترنت در عرصه هاي اقتصادي، سياسي و اجتماعي، در كشورهاي توسعه‌يافته و تا حدودي، در كشورهاي در حال توسعه، گسترش يافته است و به دليل تأثير گسترده آن در زواياي گوناگون زندگي، اصطلاحاتي همچون «دهكده جهاني»، «آگاهي سياره اي» و «پايان جغرافيا» در محافل دانشگاهي رواج يافته است. امروزه رسانههاي جمعي تأثيرات چشمگيري بر سياست دارند؛ چنانكه با گسترش استفاده بازيگران جامعه مدني از اينترنت در سطوح ملي، فراملي، منطقه اي و جهاني، نقش‌آفريني آن در تعاملات و چالش هاي سياسي بيشتر نمايان مي شود. (سردارنيا، 1388: 152)
اينترنت و شبكه هاي اجتماعي مجازي با جاي دادن گستره وسيعي از بازيگران و كنشگران سياسي ـ اجتماعي، در فضاي مجازي خود، از يك سو، ابزاري براي تبليغ و اشاعه نمادهاي سياسي، اجتماعي و فرهنگي، باورها و عقايد كنشگران اجتماعي گوناگون هستند و از سوي ديگر، منبعي مهم در ارائه آگاهي هاي سياسي ـ اجتماعي در جهان و عامل ارتباط فعالان سياسي با مردم به شمار مي‌روند. ازاين‌رو، مي توان گفت كه اينترنت و شبكه هاي اجتماعي، مهم‌ترين تجلي و نشانه قدرت نمادين، هويت سازي و تبليغات در عصر جديد هستند و سياست و تحولات سياسي تا اندازه قابل توجهي به اين رسانه هاي فراگير و جهاني وابسته‌اند. بنابراين مقاله حاضر با استفاده از روش توصيفي ـ تحليلي و با بهره‌گيري از اسناد و منابع كتابخانه‌اي درصدد پاسخگويي به اين پرسش است كه شبكه هاي اجتماعي مجازي چه اثرهايي بر حوزه سياست، تغيير رفتار دولتها و افراد داشته اند؟ در پاسخ به پرسش ياد شده، فرضيه زير طرح مي شود:
شبكه هاي اجتماعي مجازي به دسترسي آزاد و انبوه مردم به اطلاعات و نفي انحصار دولتها در عرضه اين اطلاعات مي‌انجامد و اين امر در مقياس جهاني موجب تغييراتي در حوزه سياست و قدرت، رفتار دولتها و نيز محدود شدن حاكميت دولتها شده است.
پيشرفت در فن‌آوري اطلاعات، راه و روش انسان را در ثبت و ضبط تاريخ تغيير داده و اين تغيير بر نحوه تعامل افراد با يكديگر نيز تأثيرگذار بوده است. شبكه هاي اجتماعي در جايگاه يكي از مهم‌ترين ابزارها، با قابليت ها و امكانات خود نه تنها تأثير ژرفي بر جنبه هاي اجتماعي كاربران در جوامع گوناگون گذارده، بلكه در زمينه هاي مختلف از جمله، آموزش و پرورش، پزشكي، تجارت و قانون، كاربرد فراوان يافته‌اند. اصطلاح شبكههاي اجتماعي را براي نخستين بار بارِنْز1 در سال 1954 طرح كرد و از آن پس به سرعت به مقوله‌اي كليدي در تحقيقات و مطالعات تبديل شد. در تئوري شبكه اجتماعي سنتي، يك شبكه اجتماعي مجموعه اي از نهادهاي اجتماعي شامل مردم و سازمان ها است كه با مجموعه اي از روابط معني دار اجتماعي به‌هم متصل اند و با هم در به اشتراك گذاشتن ارزش ها تعامل دارند. شكل سنتي خدمت شبكه اجتماعي، بر انواع روابط همچون دوستي ها و روابط رو در رو متمركز است، اما خدمات شبكه اجتماعي امروزه بيشتر بر جامعه مجازي آنلاين و ارتباطات كامپيوتر واسط متمركز است. (معمار و همكاران، 1391: 157)
شبكههاي اجتماعي اينترنتي پايگاه يا مجموعه پايگاه‌هايي هستند كه امكاني فراهم ميآورد تا كاربران بتوانند علاقهمنديها، افكار و فعاليتهاي خود را با ديگران به اشتراك بگذارند و ديگران هم اين افكار و فعاليت‌ها را با آنان سهيم شوند. يك شبكه اجتماعي، مجموعه اي از سرويس هاي مبتني بر وب2 است كه اين امكان را براي اشخاص فراهم ميآورد كه توصيف‌هاي عمومي يا خصوصي براي خود ايجاد كنند، يا با ديگر اعضاي شبكه ارتباط برقرار كنند، منابع خود را با آنها به اشتراك بگذارند و از ميان توصيف‌هاي عمومي افراد ديگر، براي يافتن اتصالات جديد استفاده كنند. (بويد و اليسون، 2007: 212) به طور كلي، در تعريف شبكه هاي اجتماعي مي توان گفت شبكه هاي اجتماعي سايت هايي هستند كه از يك سايت ساده مانند موتور جست‌وجوگر با اضافه شدن امكاناتي مانند چت و ايميل و امكانات ديگر، خاصيت اشتراك گذاري را به كاربران خود ارائه مي دهند. شبكه هاي اجتماعي، محل گردهمايي صدها ميليون كاربر اينترنت است كه بدون توجه به مرز، زبان، جنس و فرهنگ، به تعامل و تبادل اطلاعات مي پردازند. (پمپك و همكاران، 2009: 228) در واقع شبكه هاي اجتماعي براي افزايش و تقويت تعاملات اجتماعي در فضاي مجازي طراحي شده اند. در مجموع، با اطلاعاتي كه بر روي پروفايل2 افراد قرار مي گيرد مانند عكس كاربر، اطلاعات شخصي و علايق (كه همه اين ها اطلاعاتي را در خصوص هويت فرد فراهم مي آورد) برقراري ارتباط تسهيل ميشود. كاربران ميتوانند پروفايل هاي ديگران را ببينند و از طريق برنامه هاي كاربردي مختلف مانند ايميل و چت با يكديگر ارتباط برقرار كنند.
استقبال از شبكه هاي اجتماعي مجازي بدين منظور است كه كاربران اينترنتي مي توانند براي اغلب نيازهاي آنلاين خود در اين وبسايت ها، پاسخ مناسب بيابند. در شبكه هاي اجتماعي اينترنتي، كاربران مي توانند پروفايل هاي شخصي براي خودشان بسازند كه شامل مشخصات، تصاوير، علاقه مندي ها و موارد ديگر است. اما شبكه اي شدن اين وب سايت ها از جايي آغاز مي شود كه هر كاربر ليستي از دوستان تهيه مي كند و اين پروفايل هاي شخصي به يكديگر متصل مي شوند. هر كاربر مي تواند دوستان و آشناياني كه در همان شبكه اجتماعي حضور دارند را به ليست دوستان خود بيفزايد. همچنين كاربران مي توانند با جست‌وجو در پروفايل هاي كاربران و مشاهده مشخصات آنها با افراد جديدي آشنا شوند و ليست دوستان خود را گسترده تر كنند. اينها ابتدايي ترين امكانات شبكه هاي اجتماعي است و اين وبسايتها در سال هاي اخير تلاش كرده اند، تا گزينه هاي بيشتري در اختيار كاربران خود قرار دهند. امكاني شبيه به وبلاگ ها و ميكروبلاگ ها براي نوشتن مطالب كوتاه و يادداشت هاي روزانه و فضايي شبيه به سايت هاي عكس براي قرار دادن تصاوير شخصي، ايجاد فضايي شبيه به چت براي گفت‌وگوهاي فوري ميان كاربران، قابليت ساختن اتاق هاي گفت‌وگو و صفحات هواداري شبيه به فرم هاي اينترنتي از جمله ساده ترين اين امكانات است.
شبكه هاي اجتماعي، متناسب با نوع موضوع فعاليت شان امكانات ديگري از قبيل خبرخوان هاي اينترنتي، بازي هاي آنلاين، قابليت آپلود كردن ويدئوها و فايل هاي كامپيوتري و برقراري ارتباط با ساير رسانه هاي شخصي را نيز در گزينه هايشان دارند. بدين ترتيب مي بينيم كه اغلب امكاناتي را كه كاربران اينترنتي پيش از اين با مراجعه به چندين وب سايت كسب مي كردند، يك جا در شبكه هاي اجتماعي دريافت مي كنند. پس بي دليل نيست كه كاربران، بخش قابل توجهي از زماني را كه در اينترنت به سر مي برند، در شبكه هاي اجتماعي حضور دارند. امروزه در قرن بيست و يكم، اينترنت و شبكه هاي اجتماعي تأثيرات عميقي را بر مخاطبان مي‌گذارند. اين امر در ماهيت شبكه هاي فني، دوسويه و در دسترس است و افزون بر اين، شبكه هاي اجتماعي از توان مشاركت بسيار بالايي برخوردارند. اين توان مشاركت، به ويژه از جنبه سياسي و اقتصادي بسيار اهميت دارد. با اين حال، شبكههاي اجتماعي مجازي همچون ديگر نشانه‌هاي وسايل ارتباطي، افزون بر داشتن ابعاد مفيد و مثبت، بسته به نوع استفاده، ميتوانند ابعاد منفي نيز داشته باشند. اولين كاركرد منفي اين شبكهها را شايد بتوان در دسترس بودن اطلاعات ريز و شخصي كاربران دانست. در اين شبكهها اطلاعات شناسنامه‌اي افراد ممكن است مورد استفاده غيرمناسب قرار بگيرد و مشكل ايجاد كند. در واقع نقض حريم خصوصي افراد به يكي از بزرگترين مشكلات اين شبكهها تبديل شده است كه تمامي اعضاي اين شبكهها را در معرض تهديد قرار ميدهد.
بسياري از انديشمندان، يكي ديگر از مشكلات اين شبكهها را ايجاد پروفايلهاي تقلبي دانسته‌اند كه به منظور ايجاد رابطه‌هاي آنلاين ايجاد ميشود و مشكلات متعددي در پي دارد. در واقع، اين مشكل يكي از مهم‌ترين پيامدهاي منفي اين شبكهها است كه در نهايت ميتواند به ترويج سريع شايعه‌ها و اخبار دروغ منجر شود. از چالشهاي ديگر اين شبكهها ميتوان به امكان قرار دادن پست‌ها (نوشته‌ها)، اطلاعات، نظرها، عكس‌ها و تصويرهاي نامناسبي اشاره كرد كه ممكن است در آينده براي فرد مشكل ايجاد كند. همچنين از معايب ديگر اين شبكهها وجود تبليغات ضد ديني و غيراخلاقي است كه به منظور زدودن اخلاق و فرهنگ ديني از جامعه صورت ميگيرد.
از آنجا كه اين جوامع مجازي هيچ‌گاه جايگزين جوامع واقعي نخواهد شد و تنها براي تسهيل ارتباطات اجتماعي است، در صورت استفاده بيش از حد ممكن است به كناره‌گيري فرد از جامعه منجر شود و او را دچار نوعي انزوا كند. افزون بر اين، فنآوريهاي نوين اطلاعاتي و ارتباطي همچون شبكههاي اجتماعي مجازي، عاملي مهم در تضعيف امنيت فرهنگي، اجتماعي و ملي كشورها هستند. در واقع، گسترش و توسعه روزافزون وسايل ارتباط جمعي، به‌ويژه شبكههاي ماهواره‌اي يا برخي سايت‌ها و شبكههاي اينترنتي، بيش از آن‌كه براي تامين امنيت ملي، اجتماعي، فرهنگي و منافع ملي باشد، به نوعي تهديد بر ضد دولت، باورها، ارزشهاي خانوادگي، اجتماعي، فرهنگي، هويت ديني، هويت ملي و فرهنگي تبديل شده است. زيرا از يك‌سو به ساير كنشگران، توانايي لازم براي تأثيرگذاري بر بخش‌هاي مختلف داخلي و خارجي يك دولت را ميدهد و از طرف ديگر، دولت كنترل انحصاري بر اطلاعات و اخبار را ندارد و در كنار دولت، ساير بازيگران نيز وارد عرصه اطلاعاتي و ارتباطي شدهاند. (كاستلز، 1380: 309) از همين رو، وقتي بيگانگان از طريق رسانههاي نوين، قصد نفوذ بر افكار و فرهنگ ملي كشوري را دارند، در واقع اقتدار و امنيت آن كشور را هدف قرار داده‌اند و با شيوه‌اي كاملاً نرم‌افزاري به اهداف خود مي‌رسند. (صادقيان، 1388: 166) بدين‌سان با ضربه زدن بر پيكره رواني و هويت يك جامعه و با نشر اطلاعاتي كه براي كسب منافع خودشان است، با برجسته كردن و بزرگ‌نمايي اخبارهاي گلچين شده، به احساس ناامني اجتماعي، فرهنگي و سياسي دامن مي‌زنند.
پيدايش و گسترش شبكه هاي اجتماعي، آثار و تبعات سياسي ـ اجتماعي داشته كه برخي از مهم‌ترين آن ها عبارت است از:
با وقوع انقلاب ارتباطات در ربع آخر قرن بيستم، نوعي جامعه اطلاعاتي و شبكهاي شكل گرفته است كه نقاط اتصال اين شبكهها را گروه ها و نهادهاي مدني، سازمان هاي بين‌المللي غيردولتي، جنبش هاي اجتماعي و سياسي، فعالان سياسي، گروه هاي مخالف حكومت و دولت ها شكل ميدهند و اين نقاط، با اطلاعات و اخباري كه در شبكه جريان مييابد، به هم متصل ميشود. برخي انديشمندان، ترجيح ميدهند در عصر جديد و جامعه شبكهاي، از حاكميت اجتماعي گروههاي مختلف سياسي، فرهنگي و اجتماعي ملي و فراملي، به جاي حاكميت سياسي دولت ها، صحبت كنند. (روبرت لات‌هام1 2007: 8)، حاكميت در جهان امروز را از آنِ گروه هاي اجتماعي و سياسي مي‌داند نه دولت ها.
امروزه، دوراني را سپري مي‌كنيم كه در سايه پيشرفت هاي چشمگير در زمينه فنآوريهاي ارتباطي و اطلاعاتي، مرزهاي سياسي و اقتصادي و فرهنگي بسيار آسيب‌پذير شده است و دولت هاي ملي نمي‌توانند تنها به توجيه‌هايي چون استقلال دولت در امور داخلي و خارجي تكيه كنند و با اين استدلال، با چالش هاي سياسي از ناحيه بازيگران فراملي روبه‌رو نشوند. امروزه، دولت ها از دو سو زير فشار قرار گرفته‌اند؛ از يك سو، فشارهاي از بالا به پايين نيروها و كارگزاران جهاني شدن، از قبيل رسانههاي نوين، فعالان سياسي و سازمان هاي غيردولتي و از سوي ديگر، فشارهاي از پايين به بالاي نيروهاي سياسي و نهادهاي مدني در داخل. (سردارنيا، 1386: 107)
مهم‌ترين فشار بر دولتهاي ملي جوامع در حال توسعه، عبارت است از: تن دادن به اصلاحات سياسي، پاسخگويي در مقابل درخواست‌ها و مطالبات مردم، اعمال فشار بر دولتهاي به ظاهر دموكراتيك براي گسترش حوزه عمومي و جامعه مدني، حقوق بشر، محيط زيست، جلوگيري از جنگ‌افروزي، حقوق سياسي زنان و غيره. بازيگران فراملي، به كمك فن‌آوري هاي ارتباطي و وب سايت هاي سياسي خود در اينترنت و ماهواره‌ها، شرايط را براي انقلابي كردن فضاي سياسي جامعه و تقويت جامعه مدني آماده مي‌سازند و به تبع آن، رژيم‌هاي اقتدارگرا، روز به روز تحت فشار قرار مي‌گيرند. (فرديناند، 2000: 19) در همين زمينه، يافته‌هاي پژوهش نگارنده (معمار، عدليپور، خاكسار، 1391) حاكي از آن است كه شبكههاي اجتماعي مجازي از مسيرهايي چون تقويت هويتهاي فروملي، تخريب نگرش مردم به ساختارهاي سياسي جامعه، ترويج بي‌اعتمادي و بدبيني به نظام سياسي، تضعيف وجهه دولت نزد مردم، كاهش انگيزه مردم براي مشاركت سياسي و... در نگرش‌ها و رفتار شهروندان تأثير مي‌گذارند و باعث كاهش همدلي، احساس تعلق ملي و انسجام اجتماعي شده، از اين طريق ساختارهاي سياسي يك نظام را با ضعف و فروپاشي مواجه ميكنند.
به گفته نوريس (2001)، با پيدايش فن‌آوري هاي ارتباطي، يك حوزه عمومي جديد شكل گرفته است كه در آن، احزاب و گروه هاي سياسي و سازمان هاي بين‌المللي غيردولتي كه در زمينه حقوق بشر، محيط زيست، دفاع از حقوق نويسندگان و آزادي بيان، زنان، فعالان سياسي، گروه هاي خبري، اتاق هاي گفت‌وگو، كنفرانس هاي از راه دور و...، حضور الكترونيكي دارند.
يكي از ابعاد اطلاع رساني سياسي رسانههاي نوين، معرفي احزاب سياسي است. احزاب سياسي، از طريق رسانههاي جديد، ديدگاه ها، عقايد و سوابق فعاليت سياسي خود را معرفي ميكنند. بيشتر احزاب در جهان داراي «وب سايت حزبي1» هستند. احزاب سياسي، از دموكراسي ديجيتالي براي انتقال اطلاعات و عقايد سياسي خود، جذب اعضاي جديد، تجميع خواستهها و حفظ ارتباطات حزبي استفاده ميكنند. احزاب سياسي، با پست الكترونيك با اعضا در ارتباط هستند و خلاصه جلسات و تصميمات حزبي را به اطلاع آنان مي‌رسانند. (نيكسون، 1999: 141) مخاطبان، با اينترنت و شبكه هاي اجتماعي مجازي ، اطلاعاتي راجع به ايدئولوژي احزاب، تشكل‌ها، سازمان هاي آنها و برنامههاي حزب، براي انتخابات كسب ميكنند. (سردارنيا، 1386: 114)
عده اي از محققان، معتقدند كه گسترش سريع وب سايت ها و شبكه هاي اجتماعي مجازي، ميتواند بهترين اميدواري در دوران معاصر براي تقويت احزاب سياسي و دموكراسي باشد. (نوريس، 2001: 2) يكي ديگر از ابعاد اطلاع رساني اينترنت و شبكههاي اجتماعي مجازي، معرفي حكومت ها، تشكيلات و نهادهاي سياسي است. دپارتمان ها و نهادهاي حكومتي در محيط آنلاين حضور دارند. براي مثال، نهادهاي حكومتي ميتوانند با كمك اينترنت، ضمن معرفي خود، از مردم درباره عملكرد خود نظرخواهي كنند. شهروندان، ضمن آشنايي و كسب اطلاعات راجع به تصميمات و عملكردهاي آن نهاد، ميتوانند نظر پيشنهادي يا اعتراض خود را اعلام كنند.
گروههاي سياسي منتقد و فعالان سياسي، ميتوانند وب سايت ها و پروفايل هاي سياسي ايجاد كنند و تحليل و انتقاد خويش را درباره اوضاع سياسي، عملكرد مسئولان، فقدان مقبوليت حكومت، شكنجه‌ها، فساد سياسي و اقتصادي، سركوب هاي سياسي، بي‌توجهي به حقوق سياسي و اجتماعي شهروندان، ناكارآمدي هاي نظام سياسي و تحليل ماهيت حكومت ها به مخاطبان خود انتقال دهند و از اين رهگذر، كميت و كيفيت اطلاعات و دانش سياسي آنها را ارتقا دهند. براي مثال در انتخابات رياست جمهوري ايران، احزاب مختلف با حضور در شبكه اجتماعي فيسبوك و ايجاد صفحات خاص خود، برنامه‌ها و هدفهاي خود را معرفي ميكردند و هزاران كاربر از اين صفحات بازديد ميكردند و با برنامههاي نمايندگان آشنا مي‌شدند.
اينترنت و شبكه هاي اجتماعي مجازي از يك سو، اطلاعات و آگاهي سياسي و اجتماعي افراد را افزايش ميدهند و از سوي ديگر افراد و گروه ها را در مسايل سياسي و مدني درگير ميكنند. نوريس، در ارتباط با اثرات اين فن‌آوري ها بر مشاركت مدني شهروندان، چند فرض عمده را مطرح ميكند كه عبارت است از:
1. اينترنت ممكن است به آگاه سازي، سازماندهي، بسيج و درگيرسازي مدني افراد و گروه هاي به حاشيه رانده شده، جوان‌ترها و اقليت هاي سياسي منجر شود. به اعتقاد وي، اينترنت با تأمين فرصت هاي سياسي، از قبيل كسب اطلاعات درباره احزاب و گروه هاي سياسي، دسترسي به كنفرانس هاي اينترنتي، گروههاي سياسي مجازي، اتاق هاي گفت‌وگو، ارتباط سياسي دوسويه با مقامات حكومتي و فعالان سياسي و غيره، ميتواند در بسيج و مدني تأثيرگذار باشد.
2. اينترنت به عنوان تريبوني براي احزاب و گروه هاي سياسي معترض و اقليت، ميتواند به تضعيف حكومت‌هاي اقتدارگرا و گسترش دموكراسي كمك كند . گروه ها و فعالان سياسي، با اين فن‌آوري ها، فساد سياسي و اقتصادي، تبعيض‌ها، سركوبهاي سياسي، ناكارآمدي هاي حكومت و موارد ديگر را آشكار ميكنند و با برجسته‌سازي اين ضعف‌ها، چالش هاي جدي براي اين نوع حكومتها ايجاد ميكنند.
3. اينترنت ميتواند در اشاعه ارزش هاي سياسي دموكراتيك، از قبيل مشاركت، آزادي بيان، تساهل، عدالت و غيره تأثيرگذار باشد . گسترش اين ارزش ها، بستر و محيط همدلانه براي جنبش هاي اجتماعي و شبكههاي حمايتي بين‌المللي ايجاد ميكند و مشاركت سياسي را در سطح جهاني گسترش ميدهد.
افزون بر اين، اينترنت و رسانه هاي نوين ميتوانند بسترهاي مساعدي را براي مشاركت افراد و گروه هاي سياسي و اجتماعي فراهم سازند. مطالعات بيمبر1، حاكي از آن است كه در حال حاضر، اينترنت بر مشاركت سياسي و درگير سازي افراد آگاه تر و خيلي علاقمند، بيشتر تأثيرگذار بوده است تا افراد عادي و كمتر آگاه. واقعيت آن است كه دسترسي به اينترنت، مشروط به آن است كه فرد از مهارت هاي كامپيوتري، آگاهي سياسي پيشين، درآمد كافي و آشنايي لازم با زبان انگليسي برخوردار باشد. در حالت خاص، ميتوان گفت كه اينترنت بر افراد تحصيل‌كرده و مرفه بيشتر تأثيرگذار بوده است. در آينده، با افزايش مهارتهاي كامپيوتري، كاهش هزينه‌هاي تجهيزات كامپيوتري و استفاده از اينترنت و گسترش اينترنت در مناطق عقب‌مانده جهان، مشاركت و درگيري مدني در جهان، باز هم افزايش خواهد يافت. (سردارنيا، 1386: 112) البته نبايد از اين امر هم غفلت كرد كه شبكههاي اجتماعي مجازي ميتوانند در جهتي عكس عمل كنند و مانع مشاركت سياسي و مدني شوند. براي مثال در انتخابات دولت يازدهم در ايران با توجه به اتفاقات به وجود آمده بعد از انتخابات سال 88 كمپين‌ها و گروههاي بي‌شماري در شبكههاي اجتماعي مجازي از جمله فيسبوك تشكيل شده بود كه محتواي آنها تحريم انتخابات دولت يازدهم و عدم شركت در آن انتخابات بود.
يكي از پيامدهاي مهم اينترنت و شبكه هاي اجتماعي مجازي، پيدايش جنبش هاي اجتماعي جديد است. در حالي كه ساختار سازماني جنبش هاي قديمي تر به تمركزگرايي و تصميم گيري متمركز تأكيد داشت، جنبش هاي اجتماعي جديد، بيشتر حالت غيرسازماني و شبكه اي دارند. اين جنبش ها كوششي هماهنگ و مستمر هستند كه توسط يك يا چند گروه اجتماعي براي رسيدن به هدف يا هدف هاي مشترك دنبال مي شود. ويژگي هاي جنبش هاي اجتماعي جديد را مي توان در يك طبقه‌بندي ناب فهرست نمود. بر مبناي اين نگرش، جنبش هاي اجتماعي جديد از ديگر جنبش ها متمايز مي گردند چرا كه داراي ويژگي هاي زير هستند:
1. غيرابزاري هستند؛ يعني بيان كننده علايق و نگراني هاي جهان‌شمول و اغلب اعتراض‌آميز نسبت به وضعيت اخلاقي‌اند و نماينده منافع مستقيم گروه هاي اجتماعي خاص نيستند.
2. بيشتر به سوي جامعه مدني جهت گيري شده اند و نه دولت يعني:
الف) نسبت به ساختارهاي بروكراتيك متمركز بد گمان هستند و به سوي تغيير عقايد عمومي جهت گيري شده و براي تغيير نهادهاي حاكم برنامه‌ريزي نشده‌اند.
ب) بيشتر به جنبه هايي نظير فرهنگ، شيوه زندگي، مشاركت در سياست و اعتراض سمبليك توجه دارند تا به ادعاي حقوق اجتماعي، اقتصادي.
3. به شيوه هاي غيررسمي، باز و انعطاف پذير سازماندهي شده اند.
4. به شدت به رسانه هاي جمعي متكي هستند و با كمك آنها درخواست‌هاي خود را مطرح ميكنند، اعتراض‌هاي خود را نمايش ميدهند و انديشه هاي خود براي تسخير انديشه و احساس عمومي را بيان ميكنند. (نش، 1390: 131)
همان طور كه گفته شد يكي از تفاوت‌هاي اساسي جنبش هاي اجتماعي جديد با نوع كلاسيك آن ها، اين است كه جنبش هاي جديد به شدت، رسانه اي هستند و به طور عمده به فن‌آوري هاي جديد وابسته شده اند. به‌نظر مي رسد در چند سال اخير، اينترنت و شبكههاي اجتماعي نقش حياتي براي پيشبرد اهداف اين بازيگران اجتماعي ايفا كردهاند؛ چنانكه ميتوان گفت اينترنت و شبكه هاي اجتماعي براي جنبش هاي اجتماعي جديد كاركردهاي مختلفي داشتهاند و به احتمال زياد در آينده تشديد خواهند شد.
بخش بعدي مقاله حاضر، درباره اين كاركردها توضيحاتي ميدهد.
از ويژگي هاي مهم اينترنت و شبكه هاي اجتماعي مجازي، سرعت بسيار بالاي آن در انتقال اطلاعات و گزارش‌هاي سياسي، اجتماعي و اقتصادي است. جنبش هاي اجتماعي از جمله كارگزاراني هستند كه از شبكههاي اجتماعي و اينترنت براي اطلاعرساني و آگاهي بخشي بسيار شتابان، پيرامون موضوعات، مسائل و دشواري هاي مشترك بشري استفاده زيادي ميكنند. اين كارگزاران، با استفاده از اين فن‌آوري به اطلاعرساني سريع پيرامون رويدادهاي محلي مبادرت مي ورزند و به اين ترتيب آن ها را جهاني مي كنند. (سردارنيا، 1388: 157)
ايجاد هويت، مقدم بر كنشگري، سازماندهي و اعتراض است. جنبش هاي اجتماعي، ريشه در هويت هاي فردي و گروهي دارند. شبكه هاي اجتماعي، ظرفيت بسيار بالايي براي ايجاد هويت جمعي به نام جنبش هاي اجتماعي دارند. با برقراري ارتباط و تبادل اطلاعات و باورها در فضاي سايبرنتيكي هويتهاي فردي و گروهي برخوردار از باورهاي مشترك، مي توانند يك جنبش اجتماعي را تشكيل دهند.
دياني1 (2001) بر اين نظر است كه ارتباطات دوربرد رايانه اي، بيشتر به تقويت هويت هاي موجود جنبشهاي اجتماعي كمك مي كند تا ايجاد هويت هاي جديد. به‌نظر مي رسد ديدگاه وي تا حد قابل توجهي درست باشد. هر چند اينترنت و شبكه هاي اجتماعي به پيدايش هويت هاي جديد، با عنوان جنبش هاي اجتماعي در محيط مجازي كمك كرده است، شواهد موجود حاكي از آن است كه اين كمك، بيشتر براي تقويت هويت جنبش هاي اجتماعي شكل گرفته در محيط واقعي جامعه بوده است تا ايجاد جنبش جديد.
يكي از ويژگي هاي مهم و نيز وجوه تمايز جنبش هاي جديد از كلاسيك، منطق شبكه سازي آنها در سطح جهاني يا فراملي است. شبكه سازي باعث شده است كه امروزه، جنبش هاي اجتماعي نسبت به احزاب و گروههاي ذي نفع، از قدرت اجتماعي بالايي برخوردار باشند. شبكه هاي اجتماعي، روابط متقابل، پيوندهاي درون سازماني، باورها و هنجارهاي مشتركي هستند كه براي ايجاد انسجام در درون جنبش و جذب فعالان و هواداران اهميت دارند. طبق ديدگاه دلاپورتا1 و دياني، افراد در صورتي به يك جنبش اجتماعي اعتراضي مي‌پيوندند كه شبكه جنبش، بين آن افراد و ساير افراد، پيرامون مسائل ويژه‌اي، پيوند، همدلي و حساسيت مشترك ايجاد كند يا افراد را مستعد و علاقه مند به شركت در كنش جمعي سازد. اين شبكه به افراد، جهانبيني و فرهنگ سياسي مشترك مي دهد كه نتيجه كلي آن ايجاد انسجام درون سازماني است. (دلاپورتا و دياني، 1999: 113)
يكي از كاركردهاي بسيار مهم اينترنت و شبكه هاي اجتماعي، شبكه سازي و سازماندهي فعالان و هواداران در درون جنبش هاي اجتماعي است. در واقع، اينترنت يكي از فرصت ها و امكانات بسيار مهم تكنيكي- ارتباطي جنبش هاست تا از طريق آن به ايجاد ائتلاف بپردازند. شبكه هاي اجتماعي و اينترنت با فشرده سازي زمان و مكان، سرعت ارتباطات و پيوندهاي درون سازماني بين فعالان و هواداران جنبش را كه از حيث جغرافيايي از يكديگر فاصله دارند، به شكل بي سابقه اي افزايش داده است. (سردارنيا، 1388: 159)
شبكه هاي اجتماعي مجازي و اينترنت از سلسله‌مراتب سازماني جنبش ها مي كاهد، آنها را انعطاف پذيرتر ميكند و در را به روي فعالان و هواداران آنان بازتر و امكان اظهارنظر آنان را در سطح جهاني فراهم مي كند. تارو2 بر اين باور است كه فضاي مجازي، بر سازماندهي روابط در جنبش هاي جديد اجتماعي تأثير مهمي داشته و ارتباطات چهره به چهره در جنبش هاي كلاسيك و مجراهاي سازماني متعارف پيشين را تا حد زيادي به ارتباطات مجازي و جهاني تغيير داده است. (همان)
شبكه هاي اجتماعي مجازي و اينترنت با اطلاع رساني سريع درباره مسائل حاد جامعه بشري، انتقال نمادهاي اعتراضي و تحريك احساسات، به كنش هاي اعتراضي گسترده دامن زده‌اند. امروزه جنبش هاي اجتماعي جديد، از طريق قابليت هاي مختلف فن‌آوري اطلاعات و ارتباطات در سطح وسيع و جهاني اطلاع رساني ميكنند، مسائل حاد بومي و محلي را جهاني كرده و از اين رهگذر براي اين مسائل، هواداران جهاني ايجاد مي كنند. مهم‌تر از همه، شبكه سازي جنبش هاي اجتماعي با كمك شبكه هاي اجتماعي مجازي است كه از يك‌سو، به جذب هواداران بيشتر و انسجام دروني و از سوي ديگر، به ايجاد ائتلاف بين آن ها و ساير بازيگران اجتماعي منجر مي شود. اين دو مورد، با فراهم آوردن فرصت هاي مهم سياسي مي توانند زمينه ساز گسترش رفتارهاي اعتراضي در سطح جهاني شوند؛ چنانچه با نبود اين شبكهسازي، احتمال ناكامي و استمرار نيافتن جنبش هاي اعتراضي بسيار بالا خواهد بود. فضاي مجازي از قابليتي بالا براي جست‌وجوي همتايان، ايجاد ائتلاف و هماهنگ‌سازي اهداف و تاكتيك هاي مبارزاتي برخوردار است. (همان: 159 ـ 160) براي مثال در تحولات مصر و تونس، گروههاي مخالف دولت با شبكههاي اجتماعي مجازي مكان‌ها و مسيرهاي راهپيمايي را مشخص ميكردند و از افراد مي‌خواستند در مناطق تعيين‌شده از سوي آنها اعتراض و شورش كنند.
با رشد رسانههاي نوين، جهان وارد عصر دوم رسانهها شده است كه بر خلاف دوره مدرن و عصر نخست، آينده آن به طور كامل قابل پيش‌بيني نيست؛ زيرا در عصر دوم رسانهها كه در آن، بحث رسانههاي الكترونيك جديد، حاكميت دارند و اطلاعات حرف آخر را مي‌زنند، پديدهها كمتر قابل پيشبينياند. رسانههاي نوين، داراي آسيبهاي بسيار مهم سياسي هستند كه در زير به آنها پرداخته ميشود.
از آنجا كه كنترل اطلاعات در عصر جديد، اهرم اصلي قدرت بازيگران جهاني، ملي و محلي است، دولت ها، ماهرانه با استفاده از امكانات فن‌آوري و ارتباطات، مانند اينترنت و شبكه هاي اجتماعي مجازي، پايگاه هاي انتقادي را عليه ديگر دولتها سازمان ميدهند. پيام‌هاي كوتاه را از طريق تلفنهاي همراه رد و بدل ميكنند و مرتب قرارهاي جديدي مي‌گذارند. به‌گونهاي كه با اين رسانهها، نوعي فضاي عمومي شكل ميگيرد و بسياري افراد، بدون آن‌كه يكديگر را ببينند و تبادل نظر كنند، مانند همديگر فكر و در نتيجه مانند يكديگر نيز عمل ميكنند. بر اين اساس، با توليد پيام، شعار و انديشه به شيوه‌اي هنري و به كمك تصوير، گرافيك، صدا و موسيقي، تصورات دست‌كاري و بسيج ميشوند و در نهايت، فعاليت سياسي، اين امكان را مييابد كه با زندگي روزمره آميخته شود. (ماه‌پيشانيان، 1390: 17)
ناتواني شبكههاي اجتماعي براي نهادسازي سياسي در جريان اعتراضات و پس از آن، يكي ديگر از آسيبهاي جدي شبكههاي اجتماعي است؛ براي مثال توييتر يا فيس بوك، تنها ميتوانند به شكلدهي اعتراضات و سرنگوني حكومت كمك كنند؛ اما توانايي برنامه‌ريزي براي اداره حكومت يا ايجاد نهادهاي دموكراتيك را نداشته و نميتواند از آرمانها و اهداف مورد نظر خود دفاع كنند. شبكههاي اجتماعي مجازي به ميزان قابل توجهي، شانس كنترل سياسي و مردم فريبي را بالا ميبرند؛ زيرا پيشرفت فن‌آوري، چنان از ارتقاي بصيرت افراد پيشي ميگيرد كه افراد هنگام رويارويي با تكثير سريع اطلاعات، كاملاً بي دفاع ميمانند. (ماه‌پيشانيان، 1390: 18) ازاين‌رو، هيرشكوب1 معتقد است كه «نمي توان دموكراسي را از قفسه فروشگاه برداشت و خريد يا آن را از ايستگاه وب پياده كرد. دموكراسي، دليري و بردباري و سازمان سياسي مي طلبد و تا آنجا كه مي بينيم مايكروسافت هنوز چنين نرم‌افزاري عرضه نكرده است.» (پارسا، 1379: 136) همچنين سيواناندان2 معتقد است «اجتماع مجازي، اجتماع علايق است، نه اجتماع افراد و براي انقلاب كردن نياز به مردم داريد». (رابينز و وبستر، 1385: 329)
خارج شدن سياست از فرايند عقلاني، ديگر آسيب جدي رسانههاي نوين است؛ زيرا رسانههاي جديد در حال دگرگون كردن سياست هستند؛ به عبارت ديگر زندگي سياسي به مقدار بسياري در محدوده رسانه قرار گرفته است؛ يعني سياست، منطق رسانهها را پذيرفته و در اين فرايند خود دگرگون شده است. (شيركي، 2011: 6) ظهور شبكه هاي اجتماعي مجازي به عنوان مركز قدرت خودگردان، به تقويت شخصي سازي سياست كمك ميكند. در اين فرايند، سياست در جايگاه نمايش و مخاطب به مثابه تماشاچي در نظر گرفته مي شود. اين بدان معناست كه سياست، كمتر به‌عنوان يك فرايند عقلاني، تجزيه و تحليل مي شود، بلكه بيشتر به‌عنوان يك سري حركات نمادين كه ما به آنها واكنش نشان مي دهيم، عمل مي كند. در اثر اين تغييرات، سياست مداران، بيش از پيش رسانهاي شده و به انسان‌هاي معمولي تبديل مي شوند. آنها افراد معروفي مي شوند كه مشابهت هاي زيادي با افراد سرگرم‌كننده دارند. در واقع رهبران، مانند يك كالاي تجاري تبليغ مي شوند. (ماه‌پيشانيان، 1390: 19)
وارونه شدن برخي نظريه هاي مدرن در عرصه هاي سياست و اجتماع، يكي ديگر از آسيب هاي جدي شبكه هاي اجتماعي است. يكي از اين نظريه‌ها، نظريه دموكراسي به معناي حق تعيين سرنوشت ملت ها از سوي خود آنها است. فن‌آوري اطلاعاتي و ارتباطي و امپرياليسم رسانه ها، به روش‌هاي مختلف، اين نظريه مهم سياست و حكومت را به چالش كشيده است كه به دو شكل اين چالش اشاره مي شود: نخست اينكه دموكراسي ديگر واقعاً معناي حكومت مردم بر مردم نمي دهد. احزاب، گروه ها و نخبگان سياسي، با تسلط بر ابزارهاي ارتباطي و به ياري امپراطوري رسانه ها، ايده ها و برنامه هاي خود را بر مردم تحميل مي كنند و گزينش‌ها، نه بر اساس توانايي و شايستگي، بلكه بر اساس ميزان سرمايه و تسلط منتخب بر رسانه ها صورت مي گيرد؛ هرچند كه قدرت تبليغات و آثار منفي آن، در همه جوامع، حتي جوامع ابتدايي وجود دارد؛ اما با گسترش فن‌آوري ارتباطي و اطلاعاتي و پيدايش انواع رسانه هاي مجازي، اين قدرت پيچيده‌تر شده است. چالش دوم براي دموكراسي، پيدايش مفهومي به نام ديكتاتوري اقليت در سايه امپراطوري رسانه ها است كه اساساً با ماهيت دموكراسي در تضاد است. مفهوم ديكتاتوري اقليت، تنها در سايه فن‌آوري ارتباطات، به‌ويژه رسانه هاي مجازي شدني است، چرا كه اقليت مسلط بر اين رسانه ها مانند اشرافيت قرن هاي 17 و 18 ميلادي، در پي تحميل افكار، اميال و عقايد خود بر ديگران است. (شيركي، 2011: 7 ـ 8)
شبكههاي اجتماعي مجازي در انقلاب مصر تا پيش از مسدود شدن اينترنت، براي سازماندهي اعتراضات ضد دولتي به كار گرفته شدند، اگرچه سرويس اينترنت از كار افتاد، اما معترضين از روش‌هاي جايگزين استفاده كرده و پيام‌ها را منتشر ميكردند. در جريان ناآرامي هاي مصر، شبكه الجزيره گزارشي از فعاليت هاي آنلاين معترضين مصري در شبكههاي اجتماعي مجازي را منتشر كرد. الجزيره با تأكيد بر نقش شبكه هاي اجتماعي در شعله‌ور كردن آتش اعتراض مردم مصر گزارش داد: شبكههاي اجتماعي آنلاين توسط فعالان براي برقراري ارتباطات و سازماندهي اعتراضات ضد دولتي به كار گرفته شدند. مقامات مصري، اينترنت و خدمات تلفن همراه را براي سركوبي و فرونشاندن اعتراضات ضد دولتي مسدود كردند، اما اين اقدامات كمي دير اجرا شدند. معترضين، اخبار آنلاين مربوط به اعتراضات جمعه خشم (28 ژانويه) را منتشر كردند و ليست ميدان‌هاي عمومي كه مردم بايد جمع مي‌شدند را به گوش همه رساندند. اين فراخوان‌ها در توييتر و فيس بوك از ابتداي صبح جمعه منتشر شد.
توانايي رسانه هاي مجازي در بسيج افكار عمومي به اندازه اي بود كه برخي صاحبنظران، انقلاب مصر و تونس را انقلاب توييتري و فيس بوكي نام نهاده اند. شبكه هاي اجتماعي مجازي با دارا بودن ويژگي هاي مهمي چون تعاملي بودن، مشاركت پذير بودن و متكي بودن بر توليد توسط انبوه كاربران به جاي توليد اطلاعات و محتوا توسط سازمان ها و رسانه هاي بزرگ، به ابزاري تأثيرگذار در جهان امروز تبديل شده و به دليل سختي كنترل، در برخي موارد مشكلاتي را نيز براي دولت ها به وجود آورده‌اند. به طور قطع شكي نيست كه وجود فنآوريهاي اطلاعاتي و ارتباطي به ويژه اينترنت و شبكه هاي اجتماعي مجازي، در سرعت و وسعت پيدا كردن قيام هاي مردمي در منطقه مؤثر است و به مردم اين كشورها كمك كرده است تا با وجود تلاش گسترده رژيم مستبد در جلوگيري از تبادل اطلاعات، اخبار، گزارش‌ها و اطلاعيه‌ها، اين اطلاعات و اخبار به سرعت پخش گردد و مردم توانستهاند با اين روش قيام را مديريت كنند. البته از اين نكته نبايد غافل شد كه اين اعتراضات حتي پس از مسدود شدن توييتر، فيسبوك، اينترنت و سرويس هاي ارسال پيام به تلفن همراه با فلج شدن فضاي سايبرنتيكي، و در واقع به كمك رسانههاي اسلامي يعني نماز جمعه، تكبير هاي عمومي و... با شدت بيشتري ادامه پيدا كرد؛ ضمن اينكه اين ارتباطات مجازي قبل از خيزش مردم اين كشورها نيز ميسر بوده است.
از سوي مدعيان راهبري قيام هاي مردمي به وسيله شبكه هاي اجتماعي نيز از كنار اين نكته با سكوت رد مي شوند كه چرا با وجود اين ارتباطات، اين كشورها، همچنان از وجود ديكتاتوري رنج ميبرند. به همين دليل است كه كارشناسان درباره نقش رسانههاي جديد در خاورميانه و شمال آفريقا اختلاف‌نظر دارند؛ به‌گونه اي كه برخي آنها را محرك اصلي انقلاب ها مي دانند و برخي ديگر آنها را فقط يك ابزار تلقي مي كنند. در هنگام وقوع اعتراضات جمعي، ميزان استفاده از اينترنت و شبكههاي اجتماعي افزايش مي يابد. عرضه اين آمارها به اين معنا نيست كه بين شبكه هاي اجتماعي و اعتراضات ملت ها رابطه علّي برقرار است، يا صفحات فيس بوك تعيينكننده ترين و يا تنها عامل در سازماندهي اعتراضات بودند؛ بلكه شبكه هاي اجتماعي، سكوي نخستين براي اين فراخواني ها شمرده ميشوند.
به نظر نگارندگان، شبكههاي اجتماعي مجازي شتابدهنده تحولات در مصر بوده‌اند، اما عامل آن نبوده‌اند. در واقع، انقلاب مصر محصول خيزش عمومي جوانان متكي بر اينترنت ، شبكه هاي اجتماعي و ارتباط جمعي و استفاده بهينه از رسانه هاي ارتباط جمعي بود. به بياني ديگر، اگر زير فشار حكومت و در سايه سانسور در يك جامعه، راه هاي معمول براي بيان خواسته ها و اعتراض بسته باشد، شهروندان به كانال ها و شيوه‌هايي چون اعتراضات خياباني يا پخش شب نامه يا رسانه هاي نو چون اينترنت و شبكه هاي اجتماعي مجازي رو مي كنند تا هم صداي خود را به گوش آزادي خواهان در ديگر كشورها برسانند و هم به كمك امكاناتي كه رسانه هاي نو در اختيارشان گذاشته، گرد هم آيند. شبكه هاي اجتماعي اينترنتي به علت توانمندي در به اشتراك گذاشتن مطالب كاربران و سرعت بي مانندشان در برقراري پيوند ميان كاربران و گمنام بودن كاربران توانسته اند آرزوي ديرينه جنبش هاي اجتماعي در زمينه برپا كردن جامعه مدني و حوز ه هاي عمومي كه در آن كاربران به تحليل و بررسي مسائل سياسي، اجتماعي، اقتصادي و ابراز هر آنچه به ذهن شان مي رسد، بدون هرگونه مزاحمت و با بيشترين سرعت بپردازند. اين شبكه ها به علت افقي بودن روابط ميان كاربران‌شان، مي توانند عقلانيّتي تفاهمي بر پايه ديالوگ و كنش بين ذهن‌ها پديد آورند.
به راستي مي توان گفت يكي از عوامل اصلي سرنگوني رژيم «حسني مبارك» در مصر فضاي بسته و سانسورهاي اعمال شده بر رسانه هاي اصلي اين كشور، در كنار ديگر عواملي چون بيكاري، تورم بالا، افزايش شمار دانش آموختگان و شهرنشينان و گسترش طبقه متوسط بوده است. در واقع، جواناني كه در سايه استبداد حاكم بر مصر، توان ابراز وجود در فضاي اجتماعي و سياسي واقعي را نداشتند، كوشيدند از راه اين شبكه هاي اجتماعي اينترنتي اظهارنظر كنند و احساس«بودن» را كه در سايه استبداد رنگ باخته بود، در فضاي سايبر به خود برگردانند و چه بسا همين، مايه دلگرمي و سرازيرشدنشان به خيابان ها شد.
در عصر حاضر اينترنت و شبكه هاي اجتماعي مجازي تغييرات بنيادي شديدي را در جوامع سنتي پديد آورده و به دگرگوني در تمدن انساني و ايجاد جهان بيني جديدي منجر گرديده‌اند. فن‌آوري هاي نوين اطلاعاتي و ارتباطي، موتور اصلي جهاني شدن هستند و بر همه ابعاد زندگي سياسي، اجتماعي و اقتصادي اثر مي‌گذارند. با پيدايش و گسترش آن ها، اطلاعات به گونه تصاعدي رو به گسترش است و انطباق با اطلاعات فزاينده، تا اندازهاي دشوار شده است. اين امر افزون بر دسترسي آزاد مردم به انبوه اطلاعات، به تغيير فضاي رشد و انديشه ها و زمينه هاي آن كمك شايان نموده است.
اينترنت، همراه با شبكه هاي اجتماعي مجازي نقش مهمي در شكل دهي و جهت گيري سياسي داشته و ضمن خارج ساختن كشورها از يك سونگري، به انحصار دولت ها در زمينه اطلاعرساني و محدود شدن حاكميت و تجديد نظر در رفتار و عملكرد دولت ها منجر شدهاند. در مقاله حاضر، در زمينه تأثيرات و پيامدهاي سياسي شبكههاي اجتماعي مجازي بر افراد و دولتها نشان داده شد كه اين شبكهها باعث تضعيف اقتدار دولتهاي ملي، گسترش اطلاعات سياسي و مشاركت يا درگيرسازي مدني ميشوند. همچنين، به اين امر پرداخته شد كه شبكههاي اجتماعي اينترنتي باعث آسيبهاي سياسي همچون امكان نداشتن پيش‌بيني رخدادها و وقايع سياسي، بسيج افكار عمومي عليه دولتها، تهديد امنيت ملي، رسانهاي شدن فضاي سياست، عدم نهادسازي سياسي، خارج شدن سياست از فرايند عقلاني و وارونه‌شدن برخي از نظريههاي حوزه سياست ميگردند. همچنين در زمينه نقش شبكههاي اجتماعي مجازي در جنبشهاي اجتماعي ميتوان گفت كه اين شبكههاي اينترنتي براي جنبشهاي اجتماعي جديد كاركردهاي مهمي چون كاركرد شناختي و تبليغاتي، هويتسازي، شبكه سازي و سازماندهي اعتراضات داشتهاند.
ـ پخش برنامه‌هايي در خصوص ترفندها و شگردهاي شبكههاي اجتماعي مجازي در تأثيرگذاري بر مسائل و جريان‌هاي داخلي كشورها:
در واقع رسانه ملي ميتواند با پخش برنامههاي آموزشي در مورد شبكههاي اجتماعي مجازي (كاركردها، اهداف و پيامدهاي مثبت و منفي اين شبكهها) موجب افزايش سواد رسانهاي، اينترنتي و بصري كاربران شبكههاي اجتماعي مجازي در برخورد با محتوا و مطالب اين شبكهها شود.
رسانه ملي بايد تحولات عظيم و پرشتاب در مقياس جهاني و به‌ويژه در عرصه فن‌آوري اطلاعاتي و ارتباطي را با ديده باز، موشكافانه و لحظه به لحظه رصد كند و با اخذ رويكردي آينده‌پژوهانه و با وقوف به ذات و ماهيت اين نوع تحولات، اتفاقات و رويدادهاي آينده را دست‌كم در كوتاه مدت و ميان مدت پيش‌بيني كند و پيش از آن‌كه چرخ‌هاي سنگين فن‌آوري جديد، مظاهر سنت‌ها، ارزشها، فرهنگ و هويت سياسي ما را از بين ببرد، در استفاده از آن براي تصويب فرهنگ خودي و وحدت ملي بكوشد.
ـ مشاركت‌آفريني براي جامعه و پاسخگو كردن مسئولان
اين اقدام علاوه بر آن‌كه موجب جلب اعتماد مخاطب ميشود، رسانهاي را شكل مي‌بخشد كه سعي دارد ضمن تعامل با مخاطب، اطلاعرساني به موقع و صحيح را در دستور كار خود قرار دهد. رسانه ملي، بايد از همه ظرفيت‌ها در جهت خبررساني و اطلاعرساني به تمام نقاط كشور و آحاد جامعه اقدام كند. خبرهاي گوناگون در رابطه با معضلات اجتماعي، سياسي، رفتارهاي فردي و اجتماعي و بررسي راهكارهاي مرتبط با آنها مورد تحليل و بررسي بيشتر قرار گيرند. اين امر، علاوه بر ايجاد آرامش رواني در جامعه فعال و مشاركت‌جوي كشور، منجر به ايجاد فضاي پاسخگويي مسئولان مرتبط خواهد شد و آنها را مجاب و ترغيب ميكند كه به گونه‌اي بكوشند تا عملكردي مناسب در برابر مسائل موجود و حتي مسائلي كه در آينده احتمالي رخ خواهد داد، به نمايش گذارند؛ زيرا افزون بر نياز به ادامه حيات سياسي و اجتماعي، از سوي هزاران چشم از دريچه رسانه ملي ارزيابي خواهند شد. در واقع، رسانه و مخاطب به اين باور نزديك ميشوند كه هر دو طرف بر سر يك ميز، در كنار هم نشسته‌اند.
ـ تبديل شدن به مرجعيت رسانهاي
رسانه ملي، منبع و سرچشمه اخبار رسمي است كه در صورت كاركرد مطلوب، ميتواند نقطه اتكا و مستند خبرها و خبرگزاري‌هاي ديگر قرار گيرد و به نوعي مرجع رسمي دريافت آمار و اخبار گوناگون تلقي شود. براي رسيدن به اين هدف كه منجر به افزايش اعتماد مخاطبان به رسانه ملي خواهد شد، بايد به بازنگري در برخي سياست‌ها و منش‌هاي خبري و اطلاعرساني تن در داد كه دست كم نتيجه مثبت آن بالا بردن سطح آگاهي مخاطبان و اعتماد آنان خواهد بود؛ زيرا در صورت پوشش ندادن و خلأ اطلاعرساني توسط رسانه ملي، رسانههاي ديگر (ماهواره، شبكههاي اجتماعي مجازي و غيره) عهده‌دار اين نقش خواهند شد و مرجع دريافت اخبار و آمار گوناگون ميشوند. با اين فرض، بايد به اين مصيبت تن داد و هر آنچه كه آنها ارائه ميدهند، درست يا نادرست، پذيرفت و شايد اين همان تعارض اساسي است كه بر اهداف رسانه ملي براي جذب و جلب اعتماد مخاطبان اثر مي‌گذارد. در واقع، با رعايت برخي شاخص‌ها مانند سرعت در خبررساني، شفافيت، بي‌طرفي، جذابيت و صداقت، تطابق با نيازهاي مخاطب، هدفمند بودن، پرهيز از مبالغه، اغراق، تحريف و برخي امور ديگر در سياست‌هاي كلي اطلاعرساني و خبري، ميتوان اعتماد رسانهاي (اعتماد به رسانه ملي) را افزايش داد و در جايگاه رسانهاي ملي به چارچوب‌ها و ضوابط شكل‌گيري آن نزديك‌تر شد.
پارسا، خسرو. 1379. جامعه انفورماتيك و سرمايه‌داري: واقعيت و اسطوره. تهران: آگه.
رابينز، كوين و وبستر. 1385. عصر فرهنگ فن‌آورانه: از جامعه اطلاعاتي تا زندگي مجازي. مهدي داودي. تهران: توسعه.
نش، كيت. 1390. جامعه‌شناسي سياسي معاصر. محمدتقي دلفروز. تهران: كوير.
سردارنيا، خليل الله. 1386. «آثار سياسي فن‌آوري هاي تازه ارتباطي ـ اطلاعاتي». ماهنامه اطلاعات سياسي ـ اقتصادي. 246 ـ 245. صص 119 ـ 101.
سردارنيا، خليل الله. 1388. «اينترنت، جنبش هاي اجتماعي جديد و بسيج اعتراض ها». فصل‌نامه پژوهش هاي ارتباطي. 4 (16). صص 151 ـ 176.
سلطاني‌فر، محمد و ططري، خديجه. 1390. «تبيين تأثير فنآوريهاي ارتباطي بر جريان‌هاي سياسي و اقتصادي». نامه پژوهش فرهنگي. 14 (12).
ماه‌پيشانيان، مهسا. 1390. «آسيب هاي سياسي و رواني شبكه هاي اجتماعي». ماهنامه ره‌آورد نور. 35.
معمار، ثريا، صمد عدليپور و فائزه خاكسار. 1391. «شبكههاي اجتماعي مجازي و بحران هويت»، مطالعات و تحقيقات اجتماعي در ايران. 4 (1).
عدليپور، صمد. 1391. تببين جامعه‌شناختي پيامدهاي شبكههاي اجتماعي مجازي بر هويت اجتماعي كاربران جوان شهر اصفهان. رساله كارشناسي ارشد. دانشگاه اصفهان، گروه علوم اجتماعي. دانشكده ادبيات و علوم انساني.
Dellaporta, Donatella & Diani, Mario (1999). Social movements: an introduction, London: Blackwell publishing.
Diani, Mario (2001), Social Movement Networking, in Frank Webster (ed), Culture and Politics in Information Age. London: Rutledge.
Ferdinand, Peter (2000), The Internet, Democracy & amp; Democratication, London: Frankcass Publlisher.
Nixon, Pual (1999), “Transparency Through Technology”, in Barry Hauge (eds), Digital Democracy, London, Routhledge.
Norris, Pippa (2001), Digital Divide, Cambridge, Cambridge University Press.
Shirky, Clay (2011), The Political Power of Social Media, London: Frankcass Publlisher.
Boyd, Danah & Ellison, Nicole (2007), “Social network sites: definition, history, and scholarship”, Journal of Computer-Mediated Communication, 13(1), pp: 210-230.
Latham, Robert (2000), “Social Sovereignty”, Theory, Culture & society, Vol. 17, No. 4.
Pempek, Tiffany & et al (2009), “College students social networking experiences on Facebook”, Journal of Applied Developmental Psychology, 30: 227–238.
Routledge, Politics (2000), “Governance space and strategy in globalizing resistance”, Geo Journal, Vol. 52, No. 1.
Sassen, Saskina (2000), “Digital Networ & the State”, theory, Culture & amp; State, Vol. 17, No. 4.
