ابراهيم شفيعي سروستاني٭
چكيده
در عصر حاضر «سلامت جنسي» يكي از شاخه‌هاي مهم «سلامت عمومي» جامعه به شمار مي‌آيد و نقش بسياري در حفظ و ارتقاي سلامت جسمي، روحي و عاطفي افراد جامعه دارد. ازاين‌رو، همه نهادها و سازمان‌هاي حوزه بهداشت، سلامت، آموزش، پژوهش و فرهنگ بايد بكوشند با اقدامات به موقع و مناسب خود زمينه را براي حفظ و ارتقاي سلامت جنسي جامعه و جلوگيري از رشد و گسترش بيماري‌ها و نا هنجاريهاي جنسي فراهم آورند. سازمان صدا وسيما نيز به عنوان يكي از مهم‌ترين و اثرگذارترين سازمان‌هاي فرهنگي كشور بايد رسالت‌ها و مسئوليتهاي خود در اين زمينه را به خوبي بشناسد و با سياست‌گذاري، برنامهريزي و برنامه سازي مناسب، در جهت تحقق شايسته آنها بكوشد.
نخستين گام در اين زمينه، توجه به بايسته هاي ورود به اين حوزه است؛ زيرا بدون شناخت و توجه شايسته به بايدها و نبايدهاي ورود به حوزه سلامت جنسي، اقدامات رسانه اثر مطلوبي نخواهد داشت و چه بسا به برخي از آسيبها و نا هنجاريهاي موجود در اين حوزه نيز دامن بزند.
برخي از بايسته هاي ورود رسانه ملي به حوزه سلامت جنسي عبارتند از: تبيين دقيق راهبردهاي رسانه ملي در پرداختن به موضوع سلامت جنسي، داشتن برنامه جامع، مستمر و درازمدت، توجه دقيق به آموزه هاي اسلامي در ارائه راهكارها، تفكيك دقيق مسائل و مشكلات جنسي افراد مجرد و متأهل، توجه به مرزهاي حيا و خودداري از دامن زدن به مسائل جنسي، پرهيز از نگاه هاي تقليل گرايانه و ساده انگارانه به مسائل و مشكلات جنسي، توجه به طرح ها و برنامه هاي نظام سلطه براي ترويج ناهنجاري هاي جنسي در ايران، توجه به تجربه جوامع غربي در مواجهه با نيازهاي جنسي و بهره گيري از رسانه هاي مكمل براي ايفاي بهتر نقش خود در زمينه آموزش جنسي و گسترش سلامت جنسي در جامعه.
كليد واژگان:
سلامت جنسي، اختلال جنسي، نا هنجاري جنسي، آموزش جنسي، تربيت جنسي، اخلاق جنسي، سياست‌گذاري رسانهاي.
در سال‌هاي اخير «سلامت جنسي»1 در جهان اهميت فراواني يافته است تا آنجا كه امروزه موضوع «سلامت جنسي»، يكي از اولويت هاي «سلامت همگاني»2 به شمار مي‌آيد. از سوي ديگر، با پيچيده تر شدن روابط و رفتارهاي جنسي در جوامع انساني، نياز به مداخلات مبتني بر دانش براي آگاه سازي، اصلاح نگرش و پيش گيري و درمان بيماري‌هاي مرتبط، از اهميت روزافزوني برخوردار شده است. اين موضوع به ويژه پس از گسترش بيماري ايدز در جهان اهميت بيشتري يافته است. (پايگاه اطلاع رساني كلينيك ابن سينا)
بر اين اساس، در حال حاضر برنامه ريزي و سياست‌گذاري در حوزه سلامت جنسي و همچنين فراهم آوردن خدمات لازم براي حفظ و ارتقاي سلامت جنسي افراد و جامعه اهميت ويژه اي دارد. ازاين‌رو، بر همه مسئولان حوزه بهداشت، سلامت، آموزش و فرهنگ كشور لازم است كه وظايف و مسئوليت هاي خود در اين حوزه را با دقت و توجه بيشتري دنبال كنند.
البته بايد توجه داشت كه امروزه سلامت جنسي مانند ديگر جنبههاي سلامت، تنها به نبود بيماري يا اختلال عملكرد گفته نمي شود، بلكه هماهنگي و سازگاري جنبه هاي جسمي، عاطفي، عقلاني و اجتماعي امور جنسي در انسان را نيز دربرمي گيرد، به گونه‌اي كه شخصيت، روابط و عشق را ارتقا مي‌دهد و پربارتر ميكند. همچنين سلامت جنسي با سلامت باروري رابطه تنگاتنگي دارد و براي داشتن نسلي سالم و شايسته بايد به آن توجه كرد. (نك: همان)
با توجه به اين نكات و به ويژه در وضعيت كنوني جامعه ما كه روابط و رفتارهاي ناهنجار جنسي3روز به روز در آن گسترش و عمق بيشتري پيدا ميكند و با بروز پديده‌هاي ناهنجاري چون «ازدواج سفيد»4 و «هم باشي»5 در جامعه ما (ازدواج سفيد يا سياه زيستن، 1393)، رسانه هاي غربي با شادي تمام از وقوع «انقلاب جنسي» در ايران گفتو گو مي كنند، رسانه ملي چاره اي جز وارد شدن به حوزه مباحث سلامت جنسي و انجام دادن مسئوليت هاي مهم خود در اين زمينه، به ويژه آگاهي بخشي به جوانان و نوجوانان در زمينه آسيب ها و مخاطرات روابط و رفتارهاي نا هنجار جنسي و راه‌هاي در امان ماندن از اين آسيب ها و مخاطرات ندارد. (ناكارآمدي آموزش سلامت جنسي در كشور، 1392)
البته بايد توجه داشت كه ورود به اين حوزه اگر بدون داشتن راهبرد دقيق و مشخص و بدون درنظرداشتن بايسته هاي موجود در اين زمينه باشد، مي تواند موجب دامن زدن به آسيب ها و ناهنجاري هاي موجود در اين زمينه شود. ازاين‌رو، در مقاله حاضر مهم‌ترين بايسته هاي ورود رسانه ملي به حوزه سلامت جنسي را بررسي مي كنيم، ولي پيش از ورود به بحث، به موضوع اسلام و نيازهاي جنسي اشاره اي اجمالي خواهيم داشت.
از ديدگاه آموزه هاي اسلامي، ارضاي نظام مند نيازهاي جنسي از جمله مهم‌ترين كاركردهاي خانواده است. اسلام با مشروع دانستن ارضاي نظام مند تمايلات جنسي و تأكيد بر استحباب آن، ازدواج و تشكيل خانواده را راهكاري درست براي تأمين اين نياز مي داند. به باور انديشوران ديني، اسلام با مظاهر رهبانيت، به معناي پرهيز از ازدواج، مخالف است و آن را موجب رواج فساد اخلاقي مي داند. چنانكه بي بند و باري در برقراري روابط نامشروع را نيز نپذيرفته و به پاك دامني و نيالودن به حرام و دوري از تمامي مظاهر تحريك كننده آن سفارش كرده است. قرآن همچنين در موارد گوناگون، تأثير پيروي از شهوات در انحراف جامعه و دوري از تعاليم انبيا را ياد آور شده است. در اين پيوند، استفاده از تعبيري چون لباس، به عنوان پوشش دهنده عيوب و بازدارنده از طغيان غرايز يا به كاربردن واژه «محصنات» از ماده «حصن» به معناي دژ و قلعه درباره كساني كه با ازدواج، خود را از انحرافات جنسي باز مي دارند، حاكي از آثار ارزشمند تشكيل خانواده در جلوگيري از كژروي هاست.
از سوي ديگر، اسلام به تفاوت هاي موجود در فرآيند ارضاي تمايلات جنسي زن و مرد توجه داشته و براي استحكام بنيان خانواده، ارضاي درست آنها را خواسته است. بر اساس روايات، وجود شهوت در زنان، افزون تر از مردان توصيف شده، هرچند كه بردباري و حياي آنان نيز افزون تر است. اسلام همچنين با توجه به انگيزش زود هنگام مردان در آميزش، ملاعبه و نوازش زن را براي زمينه سازي در رسيدن وي به اوج لذت جنسي، ضروري مي داند. احكام مربوط به نشوز نيز، به عنوان تخلف زن از وظايف جنسي خود در مقابل مرد به منظور تأمين سلامت جنسي مردان مقرر شده است. البته نشوز درباره مردان نيز جاري است. چنانكه برخي مفسران، نشوز مرد را به معناي سرپيچي مرد از وظايف جنسي مربوط به همخوابي با همسر خود دانسته اند. بر اين اساس، اسلام در مواردي چون، بيم آلوده شدن زن به گناه، آسيب و ضرر زن به خاطر ترك همبستري و سپري شدن چهار ماه از آخرين همبستري زن و شوهر، مرد را به تأمين نياز جنسي زن موظف مي داند. حتي برخي فقيهان، مواردي را كه زن تمايل يا درخواست به برقراري رابطه جنسي دارد، بر فرض هاي پيش‌گفته افزوده اند. به گفته مفسران، تحريم آميزش در دوران قاعدگي كه باعث آسيب، توليد بيماري يا ايجاد نفرت در برخي زنان ميشود، از ديگر نكات درخور توجه اسلام در فرهنگ آميزش جنسي است. (بستان، 1393، ص298 ـ 299)
با اين مقدمه، به چند نمونه از رواياتي كه در زمينه ضرورت ارضاي نيازهاي جنسي زن و مرد در چارچوب ازدواج شرعي، وارد شده‌اند، اشاره مي كنيم:
چنانكه گفته شد، اسلام با مظاهر رهبانيت، به معناي پرهيز از ازدواج و نزديكي با همسر، مخالف است و آن را موجب رواج فساد اخلاقي مي داند. در روايتي كه از امام صادق عليه السلام نقل شده است، در اين زمينه چنين مي خوانيم:
إِنَّ ثَلَاثَ نِسْوَةٍ أَتَيْنَ رَسُولَ اللَّهِ صَلّي اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ فَقَالَتْ إِحْدَاهُنَّ إِنَّ زَوْجِي لَا يَأْكُلُ اللَّحْمَ وَ قَالَتِ الْأُخْرَي إِنَّ زَوْجِي لَا يَشَمُّ الطِّيبَ وَ قَالَتِ الْأُخْرَي إِنَّ زَوْجِي لَا يَقْرَبُ النِّسَاءَ فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صَلّي اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ يَجُرُّ رِدَاءَهُ حَتَّي صَعِدَ الْمِنْبَرَ فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَي عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ مَا بَالُ أَقْوَامٍ مِنْ أَصْحَابِي لَا يَأْكُلُونَ اللَّحْمَ وَ لَا يَشَمُّونَ الطِّيبَ وَ لَا يَأْتُونَ النِّسَاءَ أَمَا إِنِّي آكُلُ اللَّحْمَ وَ أَشَمُّ الطِّيبَ وَ آتِي النِّسَاءَ فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِي فَلَيْسَ مِنِّي. (كليني، 1407 ق، ج5، ح5، ص496)
سه زن خدمت رسول خدا كه درود خدا بر او خاندانش باد، آمدند و يكي از آنها گفت : شوهرم گوشت نمي خورد. ديگري گفت: شوهرم از بوي خوش دوري ميكند و سومي هم گفت : شوهرم با زنان نزديكي نمي كند. رسول خدا در حالي كه ردايش به روي زمين كشيده مي شد، از خانه خود خارج شدند و به منبر رفتند و پس از حمد و ثناي الهي فرمودند : چه شده است كه گروهي از اصحاب من گوشت نمي‌خورند، بوي خوش استعمال نمي كنند و با زنان هم بستر نمي شوند؟ بدانيد كه من گوشت مي‌خورم، بوي خوش استعمال مي كنم و با زنان هم بستر مي‌شوم. پس هر كس از سنت من روي گرداند، از من نيست.
در آموزههاي اسلامي بر خلاف آموزه هاي برخي اديان و مكاتب، ارضاي نياز جنسي و بهره مند شدن از لذت هم بستر شدن با زنان، مباح شمرده شده و افزون بر اين، بهره‌برداري از لذت جنسي، سنت انبيا و يكي از برترين كامروايي هاي بشر توصيف شده است. در روايتي از امام رضا عليه السلام نقل شده است:
مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِيَاءِ صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِمْ حُبُّ النِّسَاء. (همان، ج5، ص320، ح 1)
يكي از ويژگي هاي اخلاقي پيامبران، دوست داشتن زنان است.
امام صادق عليه السلام نيز در اين باره مي‌فرمايد:
مَا تَلَذَّذَ النَّاسُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ بِلَذَّةٍ أَكْثَرَ لَهُمْ مِنْ لَذَّةِ النِّسَاءِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِينَ» (آل عمران:13) إِلَي آخِرِ الْآيَةِ (كليني، 1407 ق، ج5، ح 10 ص 321)
مردم در دنيا و آخرت لذتي دلنشين تر از لذتي كه از زنان مي برند، نمي‌چشند. اين سخن خداوند صاحب عزت و جلال است كه فرمود: «دوستي خواستني ها[ي گوناگون] از زنان و پسران و... براي مردم آراسته شده است».
در بسياري از روايات اسلامي بر فضيلت ارتباط جنسي زوجين و استحباب آن تأكيد شده است. در روايتي كه امام صادق عليه السلام از پدر خود و آن حضرت هم از پدران خود نقل ميكند، آمده است:
أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلّي اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ قَالَ لِرَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِهِ يَوْمَ جُمُعَةٍ هَلْ صُمْتَ الْيَوْمَ قَالَ لَا قَالَ فَهَلْ صَدَّقْتَ الْيَوْمَ بِشَيْءٍ قَالَ لَا قَالَ لَهُ قُمْ فَأَصِبْ مِنْ أَهْلِكَ فَإِنَّهُ مِنْكَ صَدَقَةٌ عَلَيْهَا. (شيخ حر عاملي، 1409 ق، ج20، ص109)
رسول خدا صلي الله عليه و آله در روز جمعه اي به يكي از ياران خود فرمود: آيا امروز روزه گرفته اي؟ عرض كرد: خير. فرمود: پس آيا امروز چيزي صدقه داده اي؟ عرض كرد: خير. آن‌گاه به او فرمود: پس برخيز و با همسرت نزديكي كن؛ زيرا اين صدقه اي از سوي تو براي اوست.
در روايت ديگري، اسحاق بن عمار، يكي از ياران امام صادق عليه السلام ، از آن حضرت چنين روايت مي كند:
سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِاللَّهِ عَلَيهِ السَّلامُ عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ مَعَهُ أَهْلُهُ فِي السَّفَرِ لَا يَجِدُ الْمَاءَ أَيَأْتِي أَهْلَهُ قَالَ مَا أُحِبُّ أَنْ يَفْعَلَ إِلَّا أَنْ يَخَافَ عَلَي نَفْسِهِ قَالَ قُلْتُ طَلَبَ بِذَلِكَ اللَّذَّةَ أَوْ يَكُونُ شَبِقاً إِلَي النِّسَاءِ قَالَ إِنَّ الشَّبِقَ يَخَافُ عَلَي نَفْسِهِ قُلْتُ يَطْلُبُ بِذَلِكَ اللَّذَّةَ قَالَ هُوَ حَلَالٌ قُلْتُ فَإِنَّهُ يُرْوَي عَنِ النَّبِيِّ صَلّي اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ أَنَّ أَبَاذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ سَأَلَهُ عَنْ هَذَا فَقَالَ ائْتِ أَهْلَكَ تُؤْجَرْ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ آتِيهِمْ وَ أُوجَرُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلّي اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ كَمَا أَنَّكَ إِذَا أَتَيْتَ الْحَرَامَ أُزِرْتَ فَكَذَلِكَ إِذَا أَتَيْتَ الْحَلَالَ أُوجِرْتَ فَقَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ عَلَيهِ السَّلامُ أَلَا تَرَي أَنَّهُ إِذَا خَافَ عَلَي نَفْسِهِ فَأَتَي الْحَلَالَ أُوجِرَ. (كليني، 1407 ق.، ج5، ح3، ص495 ـ 496)
از اباعبدالله (امام جعفر صادق) كه درود خدا بر او باد، پرسيدم: مردي به همراه همسرش به سفر آمده و آب هم نيافته است. آيا او مي تواند با همسر خود نزديكي كند؟ فرمود: دوست ندارم او اين كار را انجام دهد، مگر اينكه بر خود بيم داشته باشد. عرض كردم: او با اين كار در پي لذت جويي است يا اينكه بسيار اهل كام‌جويي از زنان است. فرمود: كسي كه بسيار اهل كام‌جويي از زنان است، در واقع بر خود بيم دارد. عرض كردم: او با اين كار در پي لذت جويي است. فرمود: اين حلال است. عرض كردم: روايت شده است كه ابوذر كه رحمت خدا بر او باد، در همين باره از پيامبر خدا كه درود خدا بر او خاندانش باد، پرسيد و آن حضرت فرمود: با همسرت نزديكي كن كه پاداش مي گيري. ابوذر[با شگفتي] از آن حضرت پرسيد: براي نزديكي كردن با آنها پاداش مي گيرم؟! پيامبر خدا كه درود خدا بر او خاندانش باد، پاسخ داد: همان گونه كه اگر مرتكب حرام شوي، گناهكار هستي، هر گاه با حلال درآميزي پاداش مي گيري. آن‌گاه امام صادق كه درود خدا بر او باد، فرمود: آيا نمي بيني كه اگر بر خود بيم داشته باشد و با حلال خود همبستر شود، پاداش مي گيرد.
اسحاق بن ابراهيم جعفي نيز از امام صادق عليه السلام چنين روايت مي كند:
سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِاللَّهِ عَلَيهِ السَّلامُ يَقُولُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلّي اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ دَخَلَ بَيْتَ أُمِّ سَلَمَةَ فَشَمَّ رِيحاً طَيِّبَةً فَقَالَ أَتَتْكُمُ الْحَوْلَاءُ فَقَالَتْ هُوَ ذَا هِيَ تَشْكُو زَوْجَهَا فَخَرَجَتْ عَلَيْهِ الْحَوْلَاءُ فَقَالَتْ بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي إِنَّ زَوْجِي عَنِّي مُعْرِضٌ فَقَالَ زِيدِيهِ يَا حَوْلَاءُ قَالَتْ مَا أَتْرُكُ شَيْئاً طَيِّباً مِمَّا أَتَطَيَّبُ لَهُ بِهِ وَ هُوَ عَنِّي مُعْرِضٌ فَقَالَ أَمَا لَوْ يَدْرِي مَا لَهُ بِإِقْبَالِهِ عَلَيْكِ قَالَتْ وَ مَا لَهُ بِإِقْبَالِهِ عَلَيَّ فَقَالَ أَمَا إِنَّهُ إِذَا أَقْبَلَ اكْتَنَفَهُ مَلَكَانِ فَكَانَ كَالشَّاهِرِ سَيْفَهُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَإِذَا هُوَ جَامَعَ تَحَاتُّ عَنْهُ الذُّنُوبُ كَمَا يَتَحَاتُّ وَرَقُ الشَّجَرِ فَإِذَا هُوَ اغْتَسَلَ انْسَلَخَ مِنَ الذُّنُوبِ. (همان، ح4، ص496)
از اباعبدالله (امام جعفر صادق) كه درود خدا بر او باد، شنيدم كه مي‌فرمود: روزي پيامبر خدا كه درود خدا بر او خاندانش باد، به خانه ام سلمه وارد شد و بوي خوشي را احساس كرد؛ پس فرمود: آيا «حولا»1 پيش شما بوده است؟ عرض كرد: آري همو اينجا بوده است. او از همسر خود شكايت مي كرد. پس حولا به محضر پيامبر خدا آمد و عرض كرد: پدر و مادرم به فداي شما؛ شوهرم از من رويگردان است. پس فرمود:اي حولا، به او بيشتر رسيدگي كن. عرض كرد: براي او از هيچ چيز خوشبويي دريغ نمي كنم، ولي با وجود اين از من رويگردان است. آن‌گاه فرمود: اگر او مي دانست چه پاداشي در روي آوردن به سوي تو براي او وجود دارد [قطعاً به تو روي مي آورد] . حولا پرسيد: در روي آوردن به سوي من براي او چه چيزي وجود دارد؟ پس فرمود: آن‌گاه كه او به سوي تو روي مي آورد، دو فرشته او را در بر مي گيرند و او مانند شخصي است كه در راه خدا جهاد مي كند. پس هنگامي كه او نزديكي مي كند، گناهان او ريخته مي شود؛ مانند ريختن برگ درختان در فصل پائيز و هنگامي كه او غسل مي كند، از گناهانش خارج مي‌گردد.
حضرت امام خميني رحمه الله نيز در يكي از توصيه هاي عرفاني و اخلاقي خود، سالكان طريق حق را از بي‌توجهي به شهوت جنسي برحذر داشته و ازدواج را به عنوان امري كه در سلوك راه آخرت مدخليّت به سزا دارد، برمي شمارد:
پس سالك چون طبيب حاذقي بايد نبض خود را در ايام سلوك بگيرد و از روي اقتضائات احوال و ايام سلوك با نفس رفتار كند و در ايام اشتعال شهوت كه غرور جواني است طبيعت را به كلي منع از حظوظش ننمايد و با طرق مشروعه آتش شهوت را فرو نشاند كه فرونشاندن شهوت به طريق امر الهي اعانت كامل در سلوك راه حق كند. پس نكاح و زواج كند كه از سنن بزرگ الهي است كه علاوه بر آن كه مبدأ بقاي نوع انساني است در سلوك راه آخرت نيز مدخليت به سزا دارد و از اين جهت رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «كسي كه تزويج كند، نصف دينش را احراز نموده. (امام خميني، 1388، ص25 ـ 26)
مهم‌ترين بايسته هاي سياست‌گذاري، برنامه ريزي و برنامه سازي ورود رسانه ملي به حوزه سلامت جنسي عبارتند از:
چنانكه گفته شد، براي جلوگيري از هرگونه آسيب و افراط و تفريط، بايد پيش از ورود برنامه سازان رسانه ملي به حوزه سلامت جنسي، راهبردها و سياست‌هاي كلان و دراز مدت رسانه ملي در اين زمينه، با بهره گيري از ديدگاه‌هاي صاحب نظران و كارشناسان متعهد و توانمند، حوزه هاي فقه و حقوق، اخلاق جنسي، مطالعات زن و خانواده، جامعه شناسي، روان‌شناسي، مطالعات جنسي (سكسولوژي)، مطالعات فرهنگي، مطالعات راهبردي و رسانه و ارتباطات تبيين و ابلاغ شود.
براي تدوين اين راهبردها و سياست‌هاي كلان، ابتدا بايد با نگاهي دقيق و عالمانه، از يك سو، نقاط قوت و نقاط ضعف رسانه ملي در پرداختن به موضوع سلامت جنسي و ديگر موضوعات مرتبط با آن، مانند تربيت جنسي و آموزش جنسي، به خوبي شناسايي و از سوي ديگر، تهديدها و فرصت هاي پيش روي آن براي رشد و ارتقاي سلامت جنسي جامعه و اصلاح و سامان دهي روابط و رفتارهاي جنسي مردم بر مبناي باورها، ارزش‌ها و احكام اسلامي به دقت تببين شود.
بر اين اساس، بايد در قالب يك طرح مطالعاتي و پژوهشي گسترده و ژرف و با بهره گيري از صاحبنظران و كارشناسان حوزه هاي گوناگون، اين موضوع‌ها با دقت تبيين گردد:
تعريف، ويژگي ها و مؤلفه هاي سلامت جنسي از منظر آموزه هاي اسلامي و تفاوت آن با مفهوم متداول در آموزه هاي غربي.
مهم‌ترين آسيب ها و ناهنجاري هاي جامعه ما در حوزه سلامت جنسي.
آسيب‌شناسي رويكردها و عملكردهاي رسانه ملي در پنج حوزه بازنمايي مسائل جنسي، نهادينه سازي اخلاق جنسي اسلام، آموزش مسائل جنسي، تربيت جنسي و سلامت جنسي.
جايگاه و نقش رسانه ملي در مقابله با آسيب ها و ناهنجاري هاي جامعه ما در حوزه سلامت جنسي.
اصول، سياست‌ها و راهبردهاي رسانه ملي در هر يك از حوزه هاي پنج گانه بازنمايي مسائل جنسي، نهادينه سازي اخلاق جنسي اسلام، آموزش مسائل جنسي، تربيت جنسي و سلامت جنسي.
مهم‌ترين راهكارهاي رسانه اي، مقابله با آسيب ها و ناهنجاري هاي جامعه ما در حوزه سلامت جنسي.
تنها در اين صورت مي توان تا حد زيادي مطمئن بود كه برنامه ريزي و برنامه سازي در اين زمينه در راستاي اهداف و آرمان‌هاي نظام اسلامي و وظايف مأموريت هاي كلان رسانه ملي باشد.
سامان دهي روابط جنسي در جامعه و اصلاح ناهنجاري هاي موجود در اين حوزه، اقدامي مقطعي، كوتاه مدت و زود بازده نيست. ازاين‌رو، براي تحقق راهبردها و سياست‌هاي كلان رسانه ملي در اين زمينه، بايد برنامه اي جامع، مستمر و درازمدت با استفاده از ظرفيت واحدهاي مختلف آموزشي، پژوهشي، توليدي و نظارتي سازمان صدا و سيما، از يك سو و بهره گيري از توانمندي‌هاي ديگر سازمان‌ها و نهادهاي مسئول كشور، از سوي ديگر، تهيه و اجرا شود.
يكي از مهم‌ترين نكاتي كه در زمينه سامان دهي به مسائل جنسي جامعه، مقابله با ناهنجاري هاي موجود در اين زمينه و همچنين هرگونه كار فرهنگي و رسانه اي آگاهي‌بخش و رفتار ساز بايد به آن توجه داشت، رعايت دقيق آموزههاي اسلامي در ارائه راهكارهاست.
چنانكه گفته شد، در آموزه هاي اسلامي، هر نوع ارضاي جنسي خارج از محدوده ازدواج زن و مرد، نا هنجاري جنسي، گناه و فعل حرام برشمرده شده و حتي براي بسياري از آنها مجازات ـ اعم از حد يا تعزيرـ در نظر گرفته شده، ولي متأسفانه در سال‌هاي گذشته شاهد بود ه ايم برخي با ناديده گرفتن اين موضوع و به بهانه جلوگيري از بيماري‌هاي مقاربتي به فكر سامان دهي و قانوني كردن پديده روسپي گري در جامعه اسلامي ايران افتادند و طرح ها و برنامه هايي نيز براي اين موضوع ارائه دادند كه با بازتاب هاي منفي مراكز و نهادهاي مذهبي كشور روبه‌رو شد. (نك: شفيعي سروستاني، 1385، ص23 ـ 26)
بنابراين، رسانه ملي نيز بايد بسيار مواظب باشد كه در پرداختن به موضوع سلامت جنسي كه يكي از ضرورت هاي انكار‌ناپذير جامعه ماست، خداي ناكرده با تمسك به برخي آموزه هاي روان‌شناسانه يا جامعه شناسانه غربي، آگاهانه يا ناآگاهانه، آموزه هاي اسلامي را زير پا نگذارد.
در حال حاضر در جامعه ما مسائل، مشكلات و ناهنجاري هاي فراواني در حوزه روابط و رفتارهاي جنسي وجود دارد كه بخشي از آنها به جوانان مجرد و بخشي ديگر به زنان و مردان متأهل مربوط است. براي پرداختن كارشناسانه به اين مسائل، مشكلات و ناهنجاري ها بايد ابتدا آنها را با توجه به دو گروه تقسيم كرد و آن‌گاه به بررسي هر يك از آنها پرداخت.
مهم‌ترين و شايع ترين ناهنجارهايي جنسي موجود در ميان جوانان و نوجوانان ـ بر اساس آمار و اطلاعات موجودـ عبارتند از:
يك ـ گرايش به تماشاي تصاوير و فيلم هاي مستهجن (هرزه نگاري) و در پي آن رفتارهاي جنسي ناهنجار مانند خود ارضايي، (نك: بلوردي، 1386، ص120ـ121 و 143 ـ 145 و پورنوگرافي در ايران، 1392)
دو ـ روابط نامشروع با جنس مخالف كه اين روابط از يك چت ساده در فضاي مجازي تا برقراري ارتباط جنسي در نوسان است. (نك: نگاه ويژه؛ بازخواني روابط دختر و پسر، 1387، ش 28، گفت و گو با ايماني، 1387، ش 28و گفتوگو با اقليما، پايگاه اطلاع رساني تبيان، 184427)
بالا رفتن سن ازدواج در جامعه ما و فراهم نبودن امكان ازدواج براي بسياري از جوانان نيز به اين ناهنجاري ها دامن زده است. مهم‌ترين مسائل و مشكلات جنسي افراد متأهل نيز عبارتند از:
يك ـ بي اطلاعي و ناآگاهي برخي زوج هاي جوان نسبت به نيازهاي جنسي همسران خود و نداشتن توانايي لازم براي ارضاي جنسي آنها. اين مسئله موجب نارضايتي برخي زنان يا مردان از زندگي زناشويي خود و در نتيجه جدايي آنها از همسرانشان شده است. (نك: فروتن و اخوان تقوي، 1389، ص 93 ـ 95 و هوشنگي، 1392)
دو ـ گرايش برخي مردان به رفتارها و ارتباط هاي جنسي نامتعارف به دليل افزايش آستانه تحريك جنسي و ارضا نشدن در رابطه جنسي طبيعي با همسر خود. (نك: كاوه، 1386، ص 94 ـ 101)
اين موضوع بيشتر متأثر از الگوهاي روابط جنسي ارائه شده در شبكه هاي ماهواره اي و تماشاي فيلم ها و عكس هاي مستهجن است. (نك: اعلام رسمي نقش مسائل جنسي در افزايش طلاق، 1391)
در پرداختن به مسائل و مشكلات جنسي جامعه بايد بسيار مراقب بود كه طرح اين مباحث موجب از بين رفتن مرزهاي حيا و عفاف و دامن زدن به مسائل جنسي در جامعه نشود. اين موضوع به ويژه با توجه به ويژگي هاي جامعه ايران و حساسيت نهادهاي مذهبي و اقشار متدين جامعه به طرح مباحث جنسي در رسانه هاي همگاني اهميت بسزايي دارد. البته اين سخن به معناي سكوت و بي‌تفاوتي در برابر مسائل و مشكلات جنسي جامعه به بهانه حفظ مرزهاي حيا و عفاف نيست؛ زيرا اين روش خلاف سيره اهل بيت عليهم السلام و اصحاب آنهاست. (نك: فقيهي، 1387، ص 38 ـ 45)
منظور اين است كه در پرداختن به اين مسائل و مشكلات، دقت و مراقبت كامل را در انتخاب شبكه راديويي يا تلويزيوني، مخاطب، ساختار برنامه سازي، جنس و سن و سال مشاور و كارشناس، ساعت پخش برنامه، نوع و چگونگي بيان به كار برد كه با بيان دقيق مسائل و مشكلات و ارائه راهكار براي برطرف كردن آنها، پي آمدهاي منفي برنامه نيز تا حد امكان كاسته شود.
بيترديد «تماس هاي جنسي غير ايمن و خارج از چارچوب روابط مشروع، بزرگ‌ترين تهديد سلامت باروري براي زنان ايراني محسوب مي شود» و «عدم توجه به نيازهاي بهداشت باروري جوانان، در آينده اي نه چندان دور كشور را در معرض خطرات جدي جسمي و اجتماعي قرار داده و از تبعات مستقيم آن افزايش خطر موج سوم اپيدميHIV خواهد بود» (نك: طرح برنامه تلويزيوني«شروع خوب»، 1)، ولي اينكه ما روابط نامشروع جنسي را در اين حد كوچك كنيم و با آن تنها به عنوان تهديدي براي سلامت جسمي جامعه برخورد كنيم، بسيار تقليل گرايانه و ساده انگارانه است؛ زيرا در آموزه هاي اسلامي به شدت از روابط نامشروع جنسي نهي شده و افزون بر وضع مجازات‌هاي شديد براي آن، آثار و پي آمدهاي گوناگون اجتماعي و تكويني مانند تزلزل و فروپاشي كانون خانواده ها، درهم ريختگي نسب ها، از بين رفتن پيوندهاي نسبي، رواج امراض كشنده و بيماري‌هاي ناشناخته، كوتاه شدن عمر، افزايش مرگ هاي ناگهاني و افزايش زلزله هاي ويران گر، براي آن برشمرده شده است. (نك: شفيعي سروستاني، 1385، ص31 و 32 و زيبايينژاد، 1385، ص83 ـ 87)
بنابراين، رسانه ملي در برنامه هايي كه با هدف اصلاح ناهنجاري هاي موجود در روابط جنسي جامعه ما توليد مي كند، بايد به همه جوانب ديني، اخلاقي، اجتماعي، فرهنگي، تربيتي و روان شناختي اين موضوع توجه كند و آن را در حد يك بيماري يا امر خلاف بهداشت عمومي كاهش ندهد.
نظام سلطه از سال 2005ميلادي به اين سو، در پي تصميم «كميته خطر جاري» امريكا براي براندازي نظام جمهوري اسلامي با بهره گيري از ابزارهاي جنگ نرم به ويژه «نبرد رسانه اي»، طرح و برنامه گسترده و سازمان‌يافته‌اي را براي گسترش فساد و تباهي در ايران با استفاده از شبكه هاي متعدد و متنوع فارسي زبان ماهواره اي آغاز كرد. مهم‌ترين موضوع هايي كه در اين شبكه ها دنبال مي‌شوند، عبارتند از ترويج سبك زندگي غربي، عادي سازي روابط نامشروع، قبح زدايي از پديده‌هايي چون خيانت زن به شوهر، دوستي با جنس مخالف، رابطه جنسي قبل از ازدواج، بارداري قبل از ازدواج، فرزند نامشروع، سقط جنين، هم جنس بازي و خودارضايي. (نك: شفيعي سروستاني، 1390، ص 125 ـ 145 و خوشرو، 1389 و همو، 1390)
با توجه به آنچه گفته شد، در هرگونه برنامه ريزي، سياست‌گذاري و برنامه سازي در زمينه اصلاح روابط و رفتارهاي ناهنجار جنسي بايد به به طرح ها و برنامه هاي نظام سلطه براي ترويج ناهنجاري هاي جنسي در جامعه ما توجه و با شناخت دقيق آنها، طرح ها و برنامه هاي لازم براي خنثي كردن كيد و مكر دشمنان را آماده كرد.
بي ترديد، توجه به تجربه جوامع غربي در مواجهه با موضوع نيازهاي جنسي جوانان و دوره هاي مختلفي كه غربيان در اين زمينه پشت سر گذاشته اند، ميتواند براي جوامع ما بسيار مفيد باشد. با نگاهي به تاريخ مغرب زمين درمي يابيم اين جوامع از دهه شصت ميلادي تاكنون، سه دوره را در اين زمينه پشت سر گذاشته اند كه عبارتند از:
در اين دوره، همه موانع موجود در زمينه روابط آزاد و خارج از چارچوب ازدواج برداشته شد و افراد آزاد بودند بدون محدوديت با يكديگر روابط جنسي داشته باشند. اين دوره در پي انقلاب جنسي دهه شصت ميلادي آغاز شد و پي آمدهاي ناگوار فرهنگي، اجتماعي و بهداشتي فراواني براي جوامع غربي داشت. (ال كوهن، 1391، ش 105، ص34 ـ 52)
انديشمندان غربي درباره پي آمدهاي اين دوره، به چند مسئله مهم اشاره مي كنند كه به اختصار عبارتند از:
ـ شيوع بيماري‌هاي مقاربتي؛
ـ افزايش بارداري هاي ناخواسته در نوجواني؛
ـ افزايش فرزندان نامشروع و بي‌سرپرست؛
ـ كاهش ازدواج و تشكيل خانواده. (انقلاب جنسي چه بر سر زنان آورد، 1391)
بر همين اساس، كارشناسان غربي طرحي نو درانداختند و سبكي جديد ارائه كردند تا از پي آمدهاي سبك روابط آزاد جنسي در امان باشند:
در اين دوره نيز روابط جنسي آزاد بود، ولي براي مهار پي آمدهاي زيان بار آزادي جنسي، به استفاده از وسايل پيش گيري توجه و حتي در مدارس نيز در اين زمينه به دانش‌آموزان آموزش داده شد.
به نظر مي رسيد اين روش بايد بهترين روش باشد، اما مرور زمان چيز ديگري را نشان داد. انديشمندان غربي در بيان پي آمدهاي اين سبك، به اين موارد اشاره مي كنند:
ـ ناكارآمدي در پيش گيري از بيماري‌هاي مقاربتي؛
ـ افزايش نگراني هاي خانوادهها و جوانان و نوجوانان؛
ـ افزايش بي‌بند و باري و افول ارزش‌هاي اخلاقي؛
ـ تداوم كاهش ازدواج و تشكيل خانواده.
اين مشكلات اجتماعي انديشمندان غربي را به طرح ايده اي واداشت كه ميتوان آن را نقطه عطف دانست و اين چيزي نيست جز خويشتن داري جنسي. انديشمندان غربي به خصوص امريكايي، اكنون از چيزي به نام «خويشتن داري جنسي»2 ياد مي كنند. شعار اين انديشمندان اين است: «فقط خويشتنداري جنسي تا هنگام ازدواج».3 يعني تنها راه نجات از آن پي آمدهاي هولناك و زندگي سوز، عفاف يا خويشتن داري جنسي است. بر همين اساس «برنامه فقط خويشتن داري»4 را طراحي كردند و بر مبناي آن به ترويج عفاف در ميان جوانان و نوجوانان امريكايي پرداختند. هم اكنون سازمان‌هاي غير دولتي5 متعددي مثل «بهترين دوست»،6 «عشق حقيقي منتظر مي ماند»7 و «حلقه نقره اي»8 در حال اجراي اين برنامه در امريكا هستند. در سال 1981 ميلادي برابر با 1360 خورشيدي، قانوني به نام «قانون عفاف»9 در كنگره امريكا به تصويب رسيد كه بر اساس آن دولت موظف به حمايت مالي از سازمان‌هاي غير دولتي فعال در برنامه فقط خويشتن داري شد. در سال 2002 ميلادي 000/000/40 دلار، در سال 2003 ميلادي 000/000/73 دلار و در سال 2005 ميلادي 000/000/170دلار بودجه به اين برنامه اختصاص يافت. جالب است كه درخواست دولت امريكا براي سال 2005 ميلادي، 000/000/250 دلار بود كه كنگره تنها با 170 ميليون دلار آن موافقت كرد. (نك: ماركل، 1386، ش54)
در اين برنامه، به بحث پي آمدهاي مثبت خويشتن داري جنسي نيز پرداخته و فوايد آن براي جوانان و نوجوانان تشريح شده است. (نك: پسنديده، 1386، ص114 ـ 116)
در هر حال، تجربه غرب نشان داد كه عفاف ضرورت زندگي است، نه تشريفات ديني و خداوند متعال عفاف را جز براي سعادت و به روزي بشر نخواسته است.
بر اين اساس، شايسته است در برنامه ريزي ها و سياست‌گذاري هاي حوزه سلامت جنسي و همچنين طرح ها و برنامه هاي توليدي اين حوزه، به تجربه شكست خورده غربيان در زمينه آزادي جنسي و ترويج سكس سالم و بازگشت آنها به عفاف و خويشتن داري جنسي توجه شود تا خداي ناكرده كساني به بهانه جلوگيري از بيماري‌هاي جنسي، ما را به سراب سكس سالم نكشانند.
بيان عالمانه، جذاب و رسانه اي تجربه شكستخورده جوامع غربي در آزادي بي‌حد و مرز غرايز جنسي و آثار و پي آمدهاي ناگوار فردي و اجتماعي آن، براي كساني كه در پي دست‌يابي به چنين آزادي‌اي در جامعه اسلامي ما هستند، بسيار درس آموز خواهد بود.
مهارتهاي خويشتنداري جنسي را در دو بخش مي توان دسته بندي كرد: «مهارتهاي شناختي ـ معنوي» و «مهارتهاي رفتاري».
شناخت، منشأ رفتارها و احساسات انسان است. خويشتنداري و بازداري، در هر قلمرويي از جمله در قلمرو جنسي، نيازمند برخورداري از شناخت‌ها و باورهاي لازم است. در اينجا مفاهيمي همانند معرفت، ايمان و باور به خدا معنا مي‌يابند. ايمان و باور به خدا، يكي از مهم‌ترين عوامل در تقويت خويشتنداري جنسي است كه كمتر به آن توجه شده است.
نقش ايمان در خويشتنداري جنسي، بحث دامنه داري است كه نمي‌توان در اين نوشتار به آن پرداخت. اموري همچون محبت به خدا، شكر، حيا، اميد به بهشت و ترس از دوزخ، از زيرمجموعه‌هاي اين بحثند.
هدف از آموختن مهارتهاي رفتاري، كاهش زمينه‌هاي خطر جنسي است. براي تحقق خويشتنداري، بايد زمينه‌هاي خطر را كاهش داد. اين راهبرد، خود دو بخش دارد: «كاهش تماس» و «كاهش تحريك» كه در ادامه به بررسي آنها مي‌پردازيم:
مراد از كاهش تماس، به حداقل رساندن تماسهاي بي‌دليل و ناموجه است كه ممكن است زمينه فساد جنسي را فراهم سازد. تماس بسيار و بدون دليل با نامحرم، زن و مرد را در معرض تهديد قرار مي‌دهد و امكان شكسته شدن حريم امنيتي آنان را افزايش مي‌دهد. براي تحقق اين امر، چند راهكار وجود دارد كه كاهش خروج از منزل و جداسازي زنان از مردان در مكان‌هاي عمومي، از جمله آنهاست.
عفاف، به معناي زنداني شدن درون خانه و ارتباط نداشتن با هيچ كس نيست، بلكه به معناي «پاكي جنسي»است كه گاهي با كاهش تماس محقق ميشود و گاهي با «خروج پاك» و «تماس پاك». انسان عفيف، كسي نيست كه از خانه خارج نميشود يا با هيچ كس (از جنس مخالف) ارتباط برقرار نمي‌سازد. وي انساني است كه اگر از خانه خارج شود، خروجي پاك خواهد داشت و اگر با ديگران تماس داشته باشد، تماسي پاك دارد. كاهش تحريك، مبناي عقلاني دارد و آن، نظريه كنترل ورودي به جاي كنترل خروجي است.
در خويشتنداري غربي، بيشترين تأكيد بر كنترل خروجي است و يكي از دلايل ناكارآمدي آن را نيز بايد همين دانست و وقتي اطلاعات تحريككننده، وارد روح و روان انسان شد، كنترل خروجي و مهار كردن غريزه جنسي، مشكل ميشود، ولي اگر از آغاز، ورودي‌ها كنترل شوند و از ورود عوامل تحريككننده، به روح و روان جلوگيري شود، مهار غريزه و تحقق خويشتنداري، آسان‌تر خواهد بود. خروج و تماس پاك، يعني خروج و تماس بدون تحريك‌كنندگي. ازاين‌رو، بايد آنچه را موجب تحريك جنسي مي‌گردد و ممكن است خطراتي در پي داشته باشد، شناخت و ساز و كار لازم را براي آن تدارك ديد. زمينه‌هاي تحريك جنسي، عبارتند از بينايي (ديدن صحنه‌هاي تحريك كننده)، گويايي (گفتن سخنان تحريك كننده) شنوايي (شنيدن سخنان تحريككننده)، و بويايي (استشمام عطرهاي تحريك كننده). (نك: پسنديده، 1386، ص86 ـ 93)
بنا براين، در مجموعه برنامه هايي كه با هدف اصلاح و سامان دهي روابط جنسي جامعه ما توليد مي شود، بايد به همه مهارت هاي خويشتن داري جنسي كه در آموزه هاي اسلامي بر آنها تأكيد شده است، توجه كرد تا بتوان به نتايج مطلوبي دست يافت.
با توجه به گستردگي، فراگيري و عموميت برنامه هاي رسانه ملي، از يك سو و ناممكن يا دشوار بودن محدود كردن مخاطبان يك برنامه به گروهي ويژه و بازداشتن ديگران، به ويژه كودكان و نوجوانان از تماشاي آن برنامه، امكان بيان روشن و بي‌پرده مسائل و مشكلات جنسي از رسانه ملي وجود ندارد. شايسته است رسانه ملي با هماهنگي ديگر نهادها و سازمان‌هاي مسئول، برنامه هايي را براي پخش از طريق ديگر رسانه هاي موجود، توليد كند و آنها را در اختيار مخاطبان خاص، به ويژه جوانان در آستانه ازدواج قرار دهد.
در پايان آرزو مي كنيم مديران و برنامه سازان رسانه ملي بتوانند با بهره گيري از ظرفيت هاي ارزشمند پژوهشي و كارشناسي كشور، در سالي كه به نام فرهنگ ناميده شده است، در راستاي از بين بردن ناهنجاري هاي موجود در حوزه روابط جنسي و اصلاح و ارتقاي فرهنگ روابط جنسي جامعه اسلامي ما گام هاي مؤثري بردارند.
امام خميني، سيد روح‌الله موسوي. 1378. آداب الصلاة (آداب صلاة). قم: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني رحمه الله .
بلوردي، اكبر. 1386. بررسي وابستگي به موضوع هاي جنسي در اينترنت. تهران: پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات.
خوشرو، سيد محمدرضا. 1390. زمزمه شيطاني: گزارش توصيفي ـ تحليلي درباره شبكه تلويزيوني زمزمه. مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما.
خوشرو، سيد محمدرضا. 1389. شبكه اي صرفاً جهت تغيير سبك زندگي: گزارش توصيفي ـ تحليلي درباره شبكه تلويزيوني من و تو. مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما.
شفيعي سروستاني، ابراهيم (به كوشش). 1385. نظام اسلامي و مسئله روسپي گري (مجموعه مقالات و گفت و گوها). قم: دفتر مطالعات و تحقيقات زنان.
شفيعي سروستاني، ابراهيم. 1390. زن؛ نظام سلطه و رسانه ها. قم: مركز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما.
شيخ حر عاملي، محمد بن حسن. 1409ق. تفصيل وسائل الشيعة إلي تحصيل مسائل الشريعة. قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام .
كاوه، سعيد. 1386. عكس و فيلم پورنوگرافي (برهنه‌نمايي) و پيآمدهاي آسيب زاي آن در رفتار جنسي. تهران: سخن.
كليني، محمد بن يعقوب بن اسحاق. 1407ق. الكافي. تهران: دار الكتب الإسلامية.
گفت و گو با دكتر محسن ايماني. 1387. «روابط دختر و پسر در ايران». مجله حوراء. 28.
بستان، حسين. 1393. خانواده، در: علي‌اكبر رشاد (زيرنظر). دانشنامه فاطمي. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي.
پسنديده، عباس. 1386. «دين و مهارتهاي خويشتنداري جنسي». در: گروه نويسندگان حديث زندگي، جوان، هيجان و خويشتن داري. قم: سازمان چاپ و نشر دارالحديث.
پسنديده، عباس. «غرب و خويشتن داري جنسي». در: گروه نويسندگان حديث زندگي جوان، هيجان و خويشتن داري. قم: سازمان چاپ و نشر دارالحديث، .
زيبايي نژاد، محمدرضا. 1385. «نگاهي ديگر به روسپي گري: علل، پي‌آمدها و رويكردها». در: نظام اسلامي و مسئله روسپي گري (مجموعه مقالات و گفت و گوها). قم: دفتر مطالعات و تحقيقات زنان.
شفيعي سروستاني، ابراهيم. 1385. «نظام اسلامي و ناهنجاري در روابط جنسي». در: نظام اسلامي و مسئله روسپي گري (مجموعه مقالات و گفت و گوها). قم: دفتر مطالعات و تحقيقات زنان.
طرح برنامه تلويزيوني«شروع خوب». 1393. ارائه شده به يكي از شبكه هاي سيما.
فروتن، سيد كاظم و محمدحسين اخوان تقوي. 1389. «بررسي نقش سلامت جنسي در خانواده ايراني». در: سيد رضا صالحي اميري (زير نظر). آينده پژوهي مسائل خانواده. تهران: مركز تحقيقات استراتژيك.
ماركل، جويس. 1386. «سياست خويشتن داري جنسي رهبران آمريكا در بوته نقد». سياحت غرب. 54.
«نگاه ويژه؛ بازخواني روابط دختر و پسر». 1387. مجله حوراء، 28.
«ازدواج سفيد»، در: پايگاه اطلاع رساني تنظيم خانواده:
http://www.tanzimekhanevadeh.com/marriage/1264 ـ
«ازدواج سفيد يا سياه زيستن»، در: پايگاه اطلاع رساني تابناك:
«
پايگاه اطلاع رساني زندگي سالم:
=true&ItemID=360,1
«انقلاب جنسي چه بر سر زنان امريكا آورد + آمار» در: پايگاه اطلاع رساني مشرق:
http://www.mashreghnews.ir/fa/news/199684
«پورنوگرافي در ايران»، در: پايگاه تحليلي، خبري خانواده و زنان (مهرخانه):
«دوستي با جنس مخالف آزاد است؟ گفت و گو با دكتر مصطفي اقليما»، در پايگاه اطلاع رساني تبيان:
http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=184427
«كلينيك سلامت جنسي» در: پايگاه اطلاع رساني مركز فوق تخصصي درمان ناباروري و سقط مكرر(كلينيك) ابن سينا در:
http://www.avicennaclinic.ir/Fa/ClinicSexualHealth.aspx
«ناكارآمدي آموزش سلامت جنسي در كشور»، در: پايگاه اطلاع رساني تابناك:
http://www.tabnak.ir/fa/news/346511
، گفت و گو با دكتر ابراهيم فياض، در پايگاه اطلاع رساني قاصد نيوز:
http://www.ghasednews.com
هوشنگي، طاهره، «وقتي مشكلات زناشويي عامل طلاق مي شود» در: پايگاه تحليلي، خبري خانواده و زنان (مهرخانه):
http://mehrkhane.com/fa/news/10258
بازتاب انديشه: فصل‌نامه تخصصي مطالعات راهبردي رسانه
شماره 6، پياپي 121، پاييز 1393
صفحات 89 ـ 99
