سميرا ابراهيم پوركومله*
ياسر فروغي**
چكيده
سلامت روان نياز حياتي و اوليه انسان در جهت بهتر زيستن است. ازدواج نقشي اساسي در سلامت روان انسان دارد كه فوايد و نتيجه‌هاي بي شماري بر آن مترتب است. رسانههاي جمعي از جمله تلويزيون در جايگاه فراگيرترين رسانه ملي مي‌توانند بر افكار، گرايش ها و كنش‌هاي جوانان را با طرح موضوعات مختلف درباره ازدواج و در قالب‌هاي گوناگون تصويري (فيلم، سريال، گزارش، مصاحبه و...) اثر بگذارند. بنابراين، توجه كارگزاران رسانه ملي به كيفيت محتواي برنامه هاي تلويزيون مي تواند به ترغيب و افزايش انگيزه جوانان به ازدواج و احساس امنيت رواني برآمده از آن بيانجامد. اين نوشتار درصدد است تا به بررسي نقش ازدواج موفق جوانان در سلامت روان و تصوير آن در رسانه ملي بپردازد. اين پژوهش كه به روش كتابخانه‌اي و با بهره‌گيري از مطالعات پيشين در اين زمينه انجام شده، با تشريح سلامت روان و نقش مهم ازدواج در بهبود آن، در جامعه به نقش رسانه ملي و چالش هايي كه با آن در زمينه بازنمايي نقش ازدواج در سلامت روان با آن روبه‌رو است، پرداخته است. نتايج نشان مي‌دهند كه سياستگذاري رسانه ملي در زمينه كيفيت بخشي به برنامهها و فيلم هايي با موضوع ازدواج جوانان مي تواند در افزايش سلامت روان زوجها مؤثر باشد.
كليدواژگان: سلامت روان، ازدواج، جوانان، رسانه ملي.
كانون خانواده واحد اصلي و زيربنايي جامعه است و منبع تأمين احساس امنيت، آرامش و تأمين نيازهاي عاطفي و هيجاني است. زيرساخت هرگونه پرورش و تكامل اجتماعي، رواني و اخلاقي، اقتصادي و ديني در خانواده شكل ميگيرد. خانواده نهادي است كه از يك سو با جامعه و از سوي ديگر با خود فرد پيوند دارد. اهميت اين نهاد به اندازه‌اي است كه از پايه‌هاي بنيادين جامعه شمرده ميشود و رسيدن به جامعه‌اي سالم در گرو دستيابي به خانواده اي سالم است (ابوالقاسمي و كيامرثي، 1385). پيوند زناشويي يكي از پيچيده‌ترين انواع روابط انساني و واجد چنان توان بالقوه اي در آزادسازي احساسات است كه در كمتر رابطه ميان فردي ديگري ميتوان مانند آن را يافت (صادق‌مقدم و همكاران، 1385). ارتباط زناشويي مي تواند دست مايه شادي يا منبع بزرگ رنج باشد. ارتباط زن و شوهر اين امكان را مي دهد كه با يكديگر به بحث و تبادل نظر بپردازند، مشكلاتشان را حل كنند و از نيازهاي هم آگاهي پيدا كنند (مرادي و همكاران، 1387). خوشنودي از زندگي زناشويي بر روابط والدين و فرزندان اثر مي گذارد. اين ارتباط در سلامت فردي و رواني فرزندان، سلامت زوجين و سلامت خانواده نيز تأثير دارد. همسراني كه از كيفيت ارتباطي يا تفاهم خوبي برخوردارند، از وضعيت تندرستي بهتري نيز بهره‌مند هستند (كياني و همكاران، 1389). امروزه، تلاش براي بهبود سلامت و پيشگيري از بيماري، به سمت خانواده سوق يافته است (دفتر اروپايي سازمان جهاني بهداشت، به نقل از بخشي، اسدپور و خدادادي زاده، 1386). نظريه حمايت مبتني بر اين ايده است كه ازدواج به شيوه‌هاي مختلفي از افراد در مقابل عوامل تهديدكننده سلامتي حمايت و محافظت مي كند. افراد متأهل، بهره‌مندي بيشتري از منابع اقتصادي، حمايت اجتماعي و رواني و نيز حمايت در زمينه سبكهاي سالم زندگي در مقايسه با افراد مجرد و افرادي دارند كه در گذشته ازدواج كرده‌اند (مسعودنيا، 1389). به طور كلي، مطالعات نشان مي دهد دستيابي به خانواده سالم در گرو ازدواجي موفق و كيفيت زندگي زناشويي1 است. كيفيت زندگي زناشويي نيز بنيادي‌ترين ستون سلامت رواني افراد در نظام خانواده است كه از عوامل گوناگوني اثر مي‌پذيرد (سينها2 و مكرجي3، 1990). ازدواج به دليل نقشي كه در بنا نهادن نظام خانوادگي و تربيت نسل آينده دارد، مهم‌ترين و اساسي‌ترين رابطه بشري و اصلي ترين منبع تأمين سلامت روان توصيف شده است.
سلامت روان، غايت يك ازدواج ايدئال و اساس يك خانواده و جامعه با نشاط است. سلامت رواني افراد در پيشبرد اهداف ملي و آرماني جوامع بيشترين اهميت از لحاظ صرفه‌جويي در هزينه‌هاي مادي و معنوي را دارد (آراسته و همكاران، 1387). و موجب پيشرفت و تعالي يك جامعه است. تغييرات چند دهه گذشته در الگوهاي زندگي، چالش هايي را در روابط خانوادگي و زوج ها پديد آورده كه به نظر مي‌رسد با تهديد سلامت روان زوجين بر احساس امنيت رواني و دلبستگي زوجين به همديگر اثر گذاشته و عامل مهمي براي توليد اضطراب و افسردگي و در نتيجه ضعيف شدن يا از بين رفتن خوشنودي از ازدواج شده است (طباطبايي و همكاران، 1391). پيشرفت دانش و فناوري، درگير شدن گريزناپذير افراد جامعه در صحنه‌هاي مختلف رقابت اجتماعي، مشاركت فعال زنان در امور اقتصادي و عوامل مشابه، كانون پرجمعيت، كم‌توقع و آرام خانواده قديمي را به كانون كم‌جمعيت، پرتوقع و پراسترسي تبديل كرده است (استبنيكي،1 2008). امروزه در سطح جهاني، به دليل افزايش بيش از اندازه ناسازگاري هاي زناشويي و در نتيجه طلاق در ميان همسران جوان، به ناخوشنودي زناشويي جدي تر از گذشته توجه شده است. تنش‌ها، تعارضها، هيجان‌ها و اضطراب هاي تحميل شده امروزي بر افراد جامعه و زوج هاي جوان، همه نشانه آن هستند كه در جهان پر تلاطم امروزي ما، سلامت روان به يكي از جدي ترين مسائل زندگي در اين كره خاكي بدل شده است. از سوي ديگر، بروز اختلاف‌ها، تعارضها و افزايش آمار طلاق تصوير ازدواج آسماني و مقدس ازدواج را در ذهن بسياري از جوانان مخدوش كرده است و روايت ناقصي از ازدواج موفق را به دست آنان داده كه سرانجام موجب بي ميلي و بي‌رغبتي آنان به ازدواج شده است.
اين دگرگوني در حالي رخ مي دهد كه امروزه جهان اجتماعي ما، جهاني در تسخير رسانهها است و رسانه ها تأثير عميقي در نگرش ها، رفتارها، اهداف و كنش‌هاي ما در زندگي دارند. رسانه ها در قالب اشكال متفاوتي همچون رسانه هاي جمعي و رسانه هاي اجتماعي سهم بالايي در امنيت رواني و هستي شناختي ما دارند. از سوي ديگر، جامعه جهاني در عصر حاضر كه آن را دهكده جهاني مي‌نامند، به سرعت در حال تعامل و تأثيرپذيري از فرهنگ‌هاي ديگر كشورها است؛ زيرا پيشرفت‌هاي كنوني در عرصه فناوري اطلاعات و ارتباطات امكان بهره‌گيري از رسانههاي ارتباطي را به راحتي در درون خانواده‌ها ميسّر ساخته‌اند. اينترنت، شبكههاي اجتماعي مجازي و گستره وسيع شبكههاي راديويي و تلويزيوني ماهوارهاي با صورت هاي جذاب و متنوعشان، همگي سعي در جذب مخاطبان بيشتر، به ويژه جوانان و همسران جوان دارند تا بتوانند سبك هاي زندگي و ايده هاي مصرفي خود را بر آنان تحميل كنند.
امروزه روح و روان افراد جامعه در ارتباطي عميق و درگيري طولاني مدتي با رسانه ها دارد و غول هاي رسانه هاي مختلف از سرتاسر دنيا در فضايي رقابتي و جنگي بي پايان به دنبال جذب مخاطب و همنوا ساختن او با جهان‌بيني‌ها و سياستهاي خود به سر مي برند. در اين ميان، امپرياليسم رسانه اي غربي با هجوم به باورها و ارزش هاي بومي و سنت هاي ديني در حال تخريب و فروپاشي آنهاست. ظهور قارچ گونه برنامه هاي ماهواره اي با طيف متنوعي از برنامههاي جذاب و سرگرم كننده، كانون توجه خود را روي نهاد مقدس خانواده و تخريب آن نهاده اند. بسياري از برنامه ها و شبكه هاي ماهواره اي با ترويج الگوها و اشكال جديد خانواده و ترغيب جوانان به زندگي اي با مدل غربي به دنبال تغيير در ساختار نظام خانواده اند تا بدين صورت پايه ها و ساختارهاي حياتي ترين نهاد جامعه را سست و لرزان كنند و انگيزه ازدواج و تشكيل خانواده را در دل آنان بميرانند.
در اين كارزار رقابت، رسانه ملي با وجود رقبايي بسيار و بي‌شمار نقش مهمي را در هدايت جامعه و بهبودي سلامت روان اعضاي آن بر محور هسته هاي مركزي آن يعني ازدواج و خانواده دارد. رسانه ملي به ويژه تلويزيون قادر است با برگرفتن سياست ها و راهبردهاي مناسب موجب جذب اعضاي جامعه، به ويژه جوانان به برنامههاي سالم و منطبق با فرهنگ بومي و اسلامي شده و از بروز بسياري از آشفتگي ها و مشكلات رواني آنان جلوگيري نمايد. ترغيب و تشويق به ازدواج و نمايش اثرات و كاركردهاي مهم آن در سلامت روان يكي از مهم‌ترين اين راه‌هاست كه سرانجام به سلامت روان جامعه مي انجامد.
از آنجا كه ازدواج نقطه شروع چرخه زندگي خانوادگي است، هدف از ازدواج بر همه زندگي زناشويي اثر ميگذارد (ماناپ2 و همكاران، 2013). ازدواج موفق نقش چشمگيري در سلامت روان همسران و پيوستگي يك زندگي آرام و سالم خواهد داشت. از سوي ديگر با توجه به نقش انكارناپذير رسانه ملي (صدا و سيما) به عنوان گسترده ترين و همگاني ترين رسانه در سرتاسر كشور به منظور فرهنگ‌سازي براي ازدواج و تشكيل خانواده در ميان جوانان، اين نوشتار به بررسي نقش ازدواج موفق در سلامت روان افراد و تصوير آن در رسانه ملي خواهد پرداخت؛ به عبارت ديگر، اين مقاله در پي پاسخگويي به پرسش هاي زير است:
1. ازدواج موفق چه نقشي در سلامت روان افراد دارد؟
2. آثار مثبت ازدواج بر سلامت روان از منظر قرآن كريم كدامند؟
3. نقش رسانه ملي در بازنمايي ازدواج موفق جوانان و تأثير آن در سلامت روان افراد چيست؟
سازمان جهاني بهداشت،1 سلامت رواني را چنين تعريف ميكند: «سلامت رواني در درون مفهوم كلي بهداشت جاي مي گيرد و بهداشت يعني توانايي كامل براي ايفاي نقش هاي اجتماعي، رواني و جسمي. بهداشت، تنها نبود بيماري يا عقب‌ماندگي نيست» (گنجي، 1392) سلامت رواني حالتي از رفاه است كه در آن فرد توانايي هايش را باز مي شناسد و ميتواند با اضطرابهاي معمول زندگي سازگاري يابد، از نظر شغلي مفيد و مولد باشد و به عنوان بخشي از جامعه با ديگران مشاركت و همكاري داشته باشد (نوري زاده، 2012 به نقل از: قاضي وكيلي و همكاران، 1393).
در تعريفي ديگر، سلامت رواني عبارت است از مجموعه عواملي كه در پيشگيري از ايجاد يا پيشرفت روند وخامت اختلالات شناختي، احساسي و رفتاري در انسان نقشي مؤثر دارند؛ يعني انسان براي داشتن يك زندگي سالم با رضايت كامل و با پيشگيري و هم درمان سعي ميكند سلامتي كنوني خود را حفظ كند (شاملو، 1382). به طور كلي سلامت روان بدين مفهوم است كه فرد داراي توانايي‌هاي اجتماعي، رواني و جسمي باشد كه به وي در راستاي خوشنودي از زندگي كمك كند و او را در برابر ناملايمات و سختي هاي زندگي در امان نگه دارد.
سلامت روان را مي توان در جنبه‌ها و مؤلفه هاي مختلفي تقسيم كرد. در يك تقسيم بندي سلامت رواني را مي توان در چهار مؤلفه كلي جاي داد كه عبارتند از: نشانه‌هاي بدني؛ اضطراب و بيخوابي؛ نارسا كنش‌وري اجتماعي و افسردگي (انيسي و گوهري، 1390).
الف) مؤلفه نشانه‌هاي بدني شامل مواردي درباره احساس افراد درباره وضع سلامت خود و احساس خستگي آنهاست. اين مؤلفه، دريافت‌هاي حسي بدني را كه اغلب با برانگيختگي‌هاي هيجاني همراهند (مانند احساس ضعف و سستي، احساس بيمار شدن، سردرد، داغ يا سرد شدن بدن و...) دربر ميگيرد.
ب) مؤلفه اضطراب و بي خوابي شامل مواردي مانند بي‌خواب شدن بر اثر نگراني، تحت فشار بودن، عصباني و بد خلق شدن، هراسان يا وحشت‌زده شدن و دل شوره داشتن است كه همگي با اضطراب و بيخوابي رابطه دارند.
ج) مؤلفه نارساكنش وري اجتماعي گستره توانايي افراد در رويارويي با خواستههاي حرفه اي و مسائل زندگي روزمره است و احساسات آنها درباره چگونگي كنار آمدن با موقعيت‌هاي معمول زندگي را آشكار ميكند؛ مانند احساس رضايت از نحوه انجام كارها، داشتن نقش مفيد در انجام كارها، توانايي تصميم‌گيري و لذت بردن از فعاليت‌هاي روزمره زندگي.
د) مؤلفه افسردگي دربرگيرنده مواردي مانند احساس بي ارزشي درباره زندگي، احساس نااميدي و فكر خودكشي است كه با افسردگي وخيم و گرايش مشخص به خودكشي ارتباط دارد.
آلپورت1 (به نقل از: گنجي، 1392) در روشن‌سازي ابعاد سلامت روان، از افراد داراي سلامت روان به انسان بالغ ياد مي كند. از ديد وي، افراد سالم در سطح معقول و آگاه عمل كرده، از قيد و بندهاي گذشته آزادند و درباره نيروهايي كه آنها را هدايت مي‌كنند، آگاهي داشته و مي‌توانند بر آنها چيره شوند.
روان‌شناسان نيز شش مقوله را از جنبه‌هاي مثبت سلامت رواني بر شمرده‌اند: نگرش درباره خود (شناخت خويشتن)، تلاش براي خودشكوفايي، خودجوشي و استقلال، درك صحيح واقعيت، يكپارچگي كاركردهاي روان‌شناسي و تسلط بر محيط (جاهودا، 1958). به طور كلي، همه متخصصان بر اين باورند كه سلامت رواني مانند سلامت جسمي نياز و خواسته همه انسانها است و بيش از آنكه مسئله‌اي شخصي باشد، مسئله‌اي اجتماعي است؛ زيرا فردي كه سلامت رواني ندارد، براي جامعه شخصي خطرناك به شمار ميآيد (متين، 1391). بنابراين، محدوده سلامت روان فقط حيطه فردي را دربر نمي گيرد؛ بلكه حيطه اجتماعي را نيز شامل مي شود.
بهداشت رواني مانند هر علم و معرفتي داراي احكام و اصولي است كه رعايت آنها در پيشرفت و رفاه مردم داراي اهميت است. اين اصول كلي به قرار زير است:
الف) عزت نفس و حرمت ديگران: به اعتقاد روان‌شناسان افراد بهنجار، خود و زندگي خود را دوست دارند و هرگز كاري نمي كنند كه مورد بي احترامي و نفرت ديگران واقع شوند يا حب ذات و شخصيت خود را به خطر اندازند؛ بلكه بر عكس همه كوشش آنان بر اين استوار است كه محبت و احترام ديگران را جلب كنند.
ب) خودشناسي: كساني كه از نيروها و كاستيهاي خود آگاهند و با واقعيت‌هاي مربوط به خود و محيط بيشتر آشنايي دارند، كمتر گرفتار كج‌روي و انحراف مي‌شوند. فرد بايد آن‌گونه كه هست، خود را قبول داشته باشد.
ج) توجه به اصل علت و معلول: رفتار تابع علت و معلولي است. زشتي و زيبايي يا خوبي و بدي هر رفتاري به سبب علتي به وجود ميآيد. بنابراين، يافتن علت رفتارهايي كه خلاف رفتار بيشتر مردم يا جامعه است، نخستين كاري است كه بايد به آن پرداخت تا در صورت امكان بتوان آن رفتار را درمان كرد.
د)آگاهي از نيازهاي اصلي: آگاهي فرد از نيازهاي اصلي خويشتن، در سلامت رواني وي اهميت ويژه‌اي دارد. قسمت بزرگي از تلاش‌ها و فعاليت‌هاي هر انساني در راه ارضاء يا رفع نيازهايش صرف ميشود. كسي كه از نيازهاي خود و راه رفع آنها آگاه است، با واقعيت‌ها سروكار دارد و براي رسيدن به هدف‌هاي خود از هيچ تلاش و كوششي دريغ نخواهد كرد. همين فعاليت‌ها و كار و كوشش هاست كه به سلامت رواني فرد ياري مي دهد و به زندگي رواني اش رونق مي بخشد (پارسا، 1382).
ازدواجي كه بر اساس اصول و موازين منطقي صورت گيرد، بيشترين نقش را در ارتقاء سلامت روان افراد دارد كه در زير به آن اشاره خواهد شد:
ازدواج موفق با پيوند دادن فرد به يك زندگي اجتماعي فرد را در يك جايگاه جديد اجتماعي قرار مي دهد و با ازدواج شخصيت جديدي در او شكل مي گيرد. اين شخصيت احترام گذاشتن به خود و ديگري را ياد گرفته است و احساس دوست داشتن خود و دوست داشتن ديگري در او رشد مي يابد. هر يك از زن و شوهر جوان سعي كند به ديگري احترام بگذارد، با ادب رفتار كند، از بدگويي بپرهيزد، خود و همسرش را دوست داشته باشد و محبت و احترام او را جلب كند.
فرد با ازدواج هويت جديدي در اجتماع پيدا ميكند، تعريف جديدي از خود در او پديد مي آيد و شناخت بيشتر و عميق تري از خود مييابد. اصل خودشناسي در ازدواج سبب مي شود تا فرد در فرايند زندگي مشترك، دست به كارهاي ناممكن و خارج از توانش نزند، امكانات، توانايي‌ها و محدوديت‌هاي خود را به لحاظ مادي و رواني بشناسد و از كمك‌ها و امكانات عقلي و فكري همسر خود بهره‌مند شود كه در نهايت با سلامت روان وي همراه است.
ازدواج موفق كه در آن اصل توجه به علت و معلول در آن ساري و جاري است، اين امكان را به فرد مي دهد كه در صورت بروز مشكلات در طول زندگي و روابط زناشويي و ايجاد تعارض به شناسايي علل آن بپردازد و با وارسي امكانات و شرايط موجود دست به بهترين انتخاب ها بزند.
ازدواج موفق موجب آگاهي بيشتر انسان از نيازهاي بدني و رواني خود مانند نياز به غذا، استراحت، مسكن، محبت، امنيت، آزادي و جامعه پذيري، به ويژه نياز جنسي ميشود كه هم بعد جسمي و هم بعد رواني دارد و تعادل جسمي و روحي را براي فرد فراهم مي سازد.
ازدواج موفق همراه با رعايت اصول بهداشت رواني در زندگي زناشويي موجب مي شود تا هر يك از همسران از ظهور مؤلفههاي سلامت روان در خود و همسرش آگاهي داشته باشد و به محض وقوع چنين علائمي از راهكارهاي مناسب همچون مشاوره و زوج درماني به كنترل سلامت رواني خود و شريك زندگي‌اش بپردازد. زن و شوهري كه در خود يا ديگري نشانه‌هاي بدني همچون احساس ضعف و سستي و بيماري را مشاهده مي كند، بي‌تفاوت از كنار آن نمي‌گذرد، بلكه از پزشك كمك ميگيرد. اگر يكي از همسران دچار اضطراب و بيخوابي شود، نشانه آن است كه از چيزي هراسان و وحشت‌زده شده و تحت فشار است. پس علت آن را جويا شده و در آرامش به حل آن مي‌پردازند. در صورتي كه يكي از همسران احساس كند كه از فعاليت‌هاي روزمره زندگي لذت نمي‌برد و خوشنودي از انجام كارها برايش حاصل نمي‌شود، همسرش با ترتيب دادن برنامه‌اي متفاوت و جذاب همچون تدارك ديدن مسافرت يا ترتيب دادن يك مهماني يا گردش دسته جمعي كوچك به كمك او ميآيد تا او را از احساس يكنواختي در زندگي به در آورد. حتي در موارد سخت‌تر و جديتر زندگي كه يكي از همسران به هر دليلي دچار افسردگي ميشود و احساس نااميدي ميكند، همسرش در كنار او خواهد ماند و او را از هر راه ممكني دوباره به زندگي باز خواهد گرداند. اينها پاره هايي چند از فوايد ازدواج و زندگي زناشويي است كه موجب بالا رفتن سلامت روان فرد ميشود.
با توجه به روشن شدن ماهيت سلامت روان و مؤلفه هاي آن، اكنون به بررسي اين آثار و فوايد از منظر قرآن كريم خواهيم پرداخت. از منظر قرآن كريم ازدواج آثار و پيامدهاي بسياري بر روي سلامت روان انسان بر جاي مي گذارد و حكمت هاي بسياري در اين پيوند اجتماعي و آسماني نهفته است. از جمله:
الف) ايجاد سكون و آرامش؛ مهم‌ترين نيازي كه در پرتو ازدواج، برآورده و تأمين ميشود، نياز به آرامش و امنيت خاطر است. همسر شايسته در پيشامدهاي زندگي، راه وصول به آرامش و سعادت را نزديك ميكند. برخي مفسران، مقصود از لباس را در آيه 187 سوره بقره، سكون و آرامش دانسته‌اند؛ همان گونه كه خدا شب را لباس (مايه آرامش و سكون) دانسته، به سكون و آرامشي كه با همسر حاصل ميشود، اشاره كرده است. بنابراين، همسر موجب آرامش‌خاطر و امنيت دل است و جوان را كه در اوايل جواني با احساس تنهايي، بيهودگي و نداشتن پناهگاه عاطفي، دست به گريبان است، به جايگاه امن رهنمون ميشود و موجب مي شود تا همسران با اتّكا به همديگر در مقابل امواج و گرفتاري‌هاي زندگي مقاومت كنند و با اميد بخشيدن به همديگر، به زندگي محبت‌آميز خود ادامه دهند. امام رضا عليه السلام درباره فوايد همسر شايسته مي‌فرمايد: «هيچ منفعتي بهتر از همسر شايسته نيست؛ همسري كه وقتي انسان او را مي‌بيند شادمانش گرداند و در موقع نبودن او، نگهدار ناموس و مالش باشد.»؛ يعني در حضور او، به نوعي او را شادمان ميكند و در غيبت او هم كاري ميكند كه اگر شوهر از عمل او آگاهي يابد، شادمان شود. بنابراين، مهم‌ترين پيامد مثبت رواني ازدواج، آرامش و امنيت خاطر انسان است.
ب) ايجاد مودت و رحمت؛ ازدواج موجب پيوند و ارتباط انسان ها با يكديگر مي شود. از ديدگاه روان‌شناسي اجتماعي ارتباط در انسان توليد احساس مثبت ميكند و اين احساس مثبت آن چيزي است كه در قرآن كريم از آن به مودت و رحمت تعبير شده است. «وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ؛ از نمونه آيات پروردگار آن است كه براي شما از جنس خودتان همسراني آفريد تا آرامش بيابيد و بين شما مودت و رحمت قرار داد. براي افرادي كه صاحب انديشه‌اند در اين امر نشانه‌هايي است.» (روم: 21) آنچه در آغاز زندگي مشترك بين زن و شوهر يگانگي برقرار مي كند و اثر آن در مقام عمل ظاهر مي شود، مودت است، ولي پس از گذشت زمان و رسيدن دوران ضعف و ناتواني، رحمت جاي مودت را پر ميكند. رحمت و مودت به تعبير قرآن، دو نشانه الهي و ضامن به پا ماندن بناي زندگي و پايداري وحدت هستند. دو بالي كه رشته‌هاي اين پيوند را حفظ ميكند و با نيرويي عظيم موجب سلامت روان انسان مي شود.
ج) ارضاي غريزه جنسي؛ غريزه جنسي، نيرويي است كه در زن و مرد قرار داده شده و ازدواج، وسيله‌اي مجاز براي اطفاي نيروي شهوت و پاسخي به اين غريزه خدادادي است. ميان لذت‌هاي مادي و جسماني در دنيا و آخرت، هيچ كدام به پايه لذت زناشويي نمي رسد؛ البته اين مسئله نمي تواند انگيزه اصلي و هدف نهايي ازدواج باشد؛ زيرا غريزه جنسي در زن و مرد دوره محدودي دارد و اگر ازدواج فقط به اين منظور باشد، بايد همسران هنگام ناتواني جنسي يكديگر را رها كنند يا زن و مردي كه توانايي جنسي خويش را از دست داده‌اند، هيچ‌گاه پيمان زناشويي نبندند. غريزه جنسي يكي از انگيزه هاي ازدواج است كه موجب تعادل جسمي و روحي فرد خواهد شد و روان فرد را از پريشاني و سرگرداني نجات ميدهد و او را به يك جهت و يك سمت متمايل مي كند.
د) بازداشتن از گناه؛ يكي از آثار ازدواج براي زن و مرد، ايجاد زمينه تقوا و دوري از گناهان است. با اشباع غريزه جنسي در زن و مرد، زمينه گناهان شهوت‌انگيز از ميان مي‌رود. در قرآن آمده است كه زن و مرد با ازدواج در سنگر محكمي قرار مي‌گيرند و خود را حفظ مي‌كنند تا وسوسه‌هاي شيطاني در آنان اثر نگذارد. همچنين، ازدواج زمينه گناهان ديگر را نيز از بين مي برد؛ زيرا پذيرفتن مسئوليت تأمين و تربيت اولاد، انسان را به استفاده بهينه از عمر وا مي‌دارد و براي گناه و معاشرت هاي گمراه‌كننده جايي باقي نمي‌ماند و موجب مي شود تا فرد در سايه آلوده نشدن به گناه، از آرامش و امنيت روان برخوردار باشد.
ه) توسعه رزق و روزي؛ نگراني از تنگدستي، يكي از بهانه‌هايي است كه براي گريز از ازدواج مطرح ميشود. قرآن، اين گونه به انسان اميدواري ميدهد: «إِنْ يَكُونُوا فُقَرَاءَ يُغْنِهِمْ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ.» (نور: 32) از فقر و تنگدستي جوانان و مجردان نگران نباشيد و در ازدواج آنها بكوشيد؛ زيرا اگر فقير باشند، خداوند از فضل خويش آنان را بي‌نياز ميسازد. معمولاً بخشي از پريشاني‌ها و ناراحتي‌ها به سبب فقر و نداشتن امكانات مادي هستند. حسن تدبير در اداره منزل، صرفه‌جويي و جلوگيري از اسراف و تبذير موجب اعتدال در امور زندگي و سرانجام، ايجاد سازگاري و تعادل شخصيت است.
و) داشتن فرزند صالح؛ يكي از خواستههاي غريزي انسان، نياز فطري به پدر و مادر شدن شمرده شده و پاسخ به اين خواسته با ازدواج و داشتن فرزند تأمين ميشود؛ زيرا اصل توليد و تكثير از راه‌هاي نامشروع نيز ممكن است، ولي در سايه ازدواج، نسلي داراي اصل و نسب پديد ميآيد. فرزند صالح سرمايه و نعمت بزرگي براي انسان است كه موجب شادماني و شادكامي انسان مي شود. فرزند صالح به انسان آرامش و امنيت عطا مي كند و موجب مسرت انسان در زندگي و عصاي دست او در دوران ضعف و كهولت اوست و زندگي انسان را از يكنواختي و نااميدي بيرون آورده و زندگي، اميد و نشاط را در حيات انسان جاري مي سازد.
در مجموع، آنچه مي توان از منظر قرآن كريم و مباني ديني درباره نقش ازدواج در بهبود سلامت روان افراد دريافت، اين قضيه منطقي است كه امر ازدواج به خودي خود به بهبود سلامت روان افراد ميانجامد؛ بدين معني كه فردي كه ازدواج مي كند به نسبت فردي كه ازدواج نمي كند، سلامت روان بالاتري دارد، اما به طور طبيعي اين گزاره در صورتي است كه با شروطي توأم باشد و آن، ازدواج و زندگي بر اساس موازين و معيارهاي ديني و فطري است. در اين صورت است كه ازدواج فوايد و نتيجه‌هاي زيادي از جمله در زمينه سلامت روان براي انسان در پي خواهد داشت.
سياستها و راهكارهايي كه رسانه ملي در حوزه ازدواج و تشكيل خانواده بايد در پيش بگيرد، عبارتند از:
ـ ترويج ارزشي و الهي بودن ازدواج و خانواده و دستيابي به آرامش و كمال؛
ـ ترويج ازدواج به عنوان امري فطري و برطرف كننده خلأهاي روحي و عاطفي؛
ـ زدودن نگاه عقلاني و ابزاري صرف در ازدواج؛
ـ نمايش اثرها و كاركردهاي مهم ازدواج در سلامت روان براي مقابله با برنامه هاي مخرب ماهواره اي؛
ـ بازنمايي ازدواج، مهم‌ترين و اساسي‌ترين رابطه بشري و اصلي ترين منبع تأمين سلامت روان؛
ـ تبيين و آگاه سازي نقش و مسئوليت هاي نهادها و ارگان هاي مختلف در تسريع ازدواج به‌هنگام؛
ـ شناسايي و بازنمايي ضعف ها و موانع فرهنگي موجود در زمينه ازدواج؛
ـ تشريح تأثيرگذاري و فايده‌هاي ازدواج به‌هنگام بر سلامت رواني و بازنمايي ازدواج، بهبوددهنده سلامت روان جوانان؛
ـ توجه به مقوله ازدواج در برنامه هاي مختلف همچون: سريال‌هاي تلويزيوني، مستند، اخبار و برنامههاي ويژه در رسانه ملي؛
ـ پرهيز از نشان دادن زندگيهاي رؤيايي و اشرافي براي زوجهاي جوان و ترويج ساده‌زيستي، درس واقعي ازدواج؛
ـ نمايش مراحل ازدواج جوانان، مانند: شيوه آشنايي، به جاي آوردن رسوم ازدواج و زندگي زناشويي به شيوه منطقي و مطابق با واقعيت و فرهنگ ايراني ـ اسلامي؛
ـ نمايش ازدواج، راهي براي رهايي از پريشاني هاي روحي و عاطفي؛
ـ تأكيد بر فرهنگ بومي ازدواج در شبكه هاي استاني؛
ـ افزايش انگيزه جوانان براي ازدواج و نيل به سلامت روان در شبكه هاي استاني؛
ـ لزوم كيفيت بخشي به برنامهها و فيلم هايي با موضوع ازدواج جوانان براي بهبود مؤلفه هاي سلامت روان؛
ـ لزوم توجه به مقابله به فعاليت رسانه هاي رقيب، مانند شبكه هاي ماهوارهاي فارسي‌زبان.
ـ بازنمايي خانواده‌هاي متعادل، آرام و با سلامت روان بالا در جايگاه كانوني امن و آرام در رسانه ملي؛
ـ بازنمايي خانواده، در جايگاه منبع تأمين احساس امنيت، آرامش و تأمين نيازهاي عاطفي و هيجاني؛
ـ نمايش راهكارهاي ازدواج موفق و تشكيل زندگي جمعي؛
ـ بازنمايي كاركردهاي آشكار و پنهان تشكيل خانواده و نقش مهم آن در ارتقاء سلامت روان؛
ـ پرهيز از ناآرام و پرتنش جلوه دادن فضاي خانواده ايراني؛
ـ پرهيز از نشان دادن بياحترامي و كم‌طاقتي همسران در برابر خواسته هاي يكديگر و ناتواني در فائق آمدن بر مشكلات زندگي؛
ـ نماياندن مشكلات و كاستي هاي زندگي امروزي براي جوانان و بازنمايي بهترين درمان و راهكار.
ـ تبيين پيوند فرد با زندگي اجتماعي و كسب عزت نفس و احترام به ديگران در سايه ازدواج؛
ـ تبيين نقش ازدواج موفق در خودشناسي و يافتن هويت جديد در اجتماع؛
ـ تبيين نقش ازدواج موفق در حل تعارض ها به شكل منطقي؛
ـ تبيين نقش همسر، به عنوان پايگاه عاطفي و تأثير آن در ايجاد سكون و آرامش؛
ـ تبيين نقش ازدواج در ايجاد مودت و رحمت و تأثير آن در سلامت روان؛
ـ تبيين نقش ازدواج در توسعه رزق و روزي و رفع پريشاني‌ها و ناراحتي‌هاي ايجاد شده در اثر فقر و نداشتن امكانات مادي؛
ـ تبيين نقش ازدواج در حفظ عفت و تقوا و رسيدن به آرامش و امنيت روان در اثر آلوده نشدن به گناه؛
ـ نمايش رسيدن به شادماني و شادكامي در پرتو داشتن فرزند سالم و پاك؛
ـ برجسته سازي مؤلفه هاي سلامت روان در متأهلان نسبت به مجردان؛
ـ نمايش رفتار مؤدبانه و محترمانه هر يك از زن و شوهر جوان و پرهيز از بدگويي؛
ـ تبيين روش هاي تأمين نشاط روحي و آرامش در خانواده؛
ـ آموزش روش هاي صحيح حل بحران و چگونگي غلبه بر ناملايمت‌هاي زندگي در خانواده؛
ـ نمايش تأثير گسترش ارتباط با خدا در سلامت رواني اعضاي خانواده؛
ـ ترسيم افق هاي روشن در زندگي خانوادگي ديني؛
ـ تقويت اميدواري، مثبت‌نگري در رابطه با همسر؛
ـ تقويت روحيه توكل به خدا، صبر و تحمل سختي‌ها در زندگي خانوادگي؛
ـ تشريح تعارضها و كمبودهاي رواني در زندگي هاي مشترك بدون معنويت؛
ـ پرهيز از نمايش بي دليل دعواهاي خانوادگي.
ازدواج از نخستين و مهم‌ترين مسائل هر اجتماع كوچك و بزرگ بشري و نيازي تكويني است؛ به اين معنا كه خداوند متعال اين نياز را در نهاد هر دو جنس زن و مرد قرار داده است و مبارزه با آن، جز رنج و مشقت و سرانجام فساد و تباهي چيزي در پي نخواهد داشت. ازدواج مجراي درست بروز عواطف و ارضاي نياز عشق و محبت و تأمين غريزه جنسي است. دين مبين اسلام با تأكيد بر انجام ازدواج، در پي برآورده ساختن اين نياز فطري انسان بوده است. (مهكام، 1389)
امروزه وسايل ارتباط جمعي، پديده‌هايي هستند كه بر همه جنبه‌هاي زندگي انسان سايه افكنده‌اند و به آنها سمت و سو مي‌دهند. وسايل ارتباط جمعي، به ويژه تلويزيون، از جمله عوامل مهم و اثرگذار بر شيوه تفكر و كيفيت زندگي افراد است. تأثير اين رسانهها به حدي است كه در خصوصي‌ترين حوزه‌هاي تجربه انساني وارد شده است و مسائلي چون هيجان‌ها و احساس‌هاي عميق انسان را بر‌مي‌انگيزند و در جهت دلخواه خود هدايت مي‌كنند. محتواي برخي فيلم‌هاي تلويزيوني در سال‌هاي كنوني نشانگر آن است كه اين فيلم‌ها سعي در ايجاد تغييراتي در نگرش خانواده‌ها، به ويژه جوانان درباره ازدواج، معيارهاي همسرگزيني، شيوه انتخاب همسر و نگرش درباره جايگاه زن هستند. بنابراين، يكي از موضوع‌هايي كه بيشتر در برنامههاي تلويزيون مطرح ميشود، مسائل عشقي و ازدواج است كه به دليل جذابيت خاصي كه براي خانواده‌ها دارد، به آن پرداخته ميشود. هنگامي كه چنين موضوعاتي در اين حجم وسيع ارائه مي‌شوند، در صورتي كه بر مبناي فرهنگ بومي و اسلامي جامعه تهيه شده باشند، مي‌توانند به بهبود نگرش افراد، به ويژه جوانان درباره ازدواج كمك كنند و با بهبود جنبه سلامت روان آنها در مورد ازدواج و زندگي مشترك مي‌توانند در دوام و استمرار يك زندگي زناشويي موفق تأثير بنهند، ولي اگر با فرهنگ عامه جامعه سازگاري و هم‌خواني نداشته باشند، بايد منتظر عواقب شوم آنها در خانواده‌ها بود و پيش از آنكه دير شود، بايد براي آنها چاره‌اي انديشيد.
با توجه به نقش اساسي تلويزيون در افزايش سلامت رواني همسران به منظور دستيابي به ازدواج موفق ميتوان براي تهيه محصولات اين رسانه ملي در قالب مجموعه‌هاي تلويزيوني، به ويژه با موضوع ازدواج موارد زير را به كارگزاران اين رسانه فراگير پيشنهاد كرد:
ـ در انتخاب موضوع و محتواي مجموعه‌هاي تلويزيوني از نظر كارشناسان ديني، روان‌شناسي و جامعه‌شناسي استفاده شود؛
ـ به عنوان مؤثرترين رسانه ملي، به تهيه فيلم‌ها و سريال‌هاي تلويزيوني پرداخته شود كه مبتني بر فرهنگ اصيل اسلامي ـ ايراني هستند و در آن ملاك هاي سلامت روان، در نظر گرفته شده باشد؛
ـ به ساخت برنامه هاي تلويزيوني با محتواي ازدواج و نقش آن در بهبود سلامت روان بر اساس ديدگاه‌ها و نظرات مشاوران و كارشناسان پرداخته شود؛
ـ سياست خلاقانه و كنش‌گر به جاي سياست تدافعي و كنش‌پذير در ساخت برنامه ها و سريال‌هاي تلويزيوني با محور بازنمايي الگوهاي بومي و اسلامي ازدواج و خانواده؛
ـ توجه به نقش مباني و آموزه ها ديني در ازدواج موفق جوانان و پررنگ كردن اين جنبه در بازنمايي رسانه ملي؛
ـ ملموس كردن فوايد و نتيجه‌هاي ازدواج در بهبود سلامت روان با توجه به مباني ديني با بازنمايي الگوهاي عيني و واقعي.
انيسي، جعفر؛ گوهري، زهرا (1390). پرسش‌نامه سلامت عمومي گلدبرگ 28ـGHQ. تهران: مؤسسه آزمون يار پويا.
پارسا، محمد (1382). بنيادهاي روان‌شناسي. تهران: سخن.
شاملو، سعيد (1382). بهداشت رواني. تهران: رشد.
گنجي، حمزه (1392). بهداشت رواني. تهران: ارسباران.
مسعودنيا، ابراهيم (1389). جامعه‌شناسي پزشكي. تهران: دانشگاه تهران.
شيخ حرّ عاملي (1412ق). وسائل‌الشيعه. ج 20. باب 9. ح 6. قم: مؤسسة آل البيت.
آراسته، مدبر؛ هادي‌نيا، بهروز؛ صداقت، عبداله؛ چاره‌جو، نادر. (1387). «بررسي وضعيت سلامت روان و عوامل مرتبط با آن در ميان كاركنان درماني و غير درماني بيمارستان‌هاي شهر سنندج در سال 85». مجله دانشگاه علوم پزشكي كردستان، دوره 13، 35ـ44.
ابوالقاسمي، عباس؛ كيامرثي، آذر. (1385). بررسي رابطه آندروژني و سلامت رواني با سازگاري زناشويي در زنان. مطالعات اجتماعي روان‌شناختي زنان، شماره 10، 55 ـ 66.
بخشي، حميد؛ اسدپور، محمد؛ خدادادي زاده، علي. (1386). ارتباط رضايت از روابط زناشويي با افسردگي در زوجين شهر رفسنجان. مجله علمي دانشگاه علوم پزشكي قزوين، 11 (2) (پي‌درپي 43).
ذوالقدر، حسين. قاسم زاده عراقي، مرتضي. (1391). چكيده مقالات همايش ملي رسانه ها و مسائل اجتماعي ايران. دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه. شعبه اصفهان.
صادق‌مقدم، ليلا؛ عسكري، فريبا؛ معروضي، پرويز؛ شمس، هدايت‌الله؛ طهماسبي، سيمين. (1385). ميزان رضايت از زندگي زناشويي در زنان شاغل و خانه‌دار و همسران آنها در شهر گناباد. افق دانش، مجله دانشكده علوم پزشكي و خدمات بهداشتي ـ درماني گناباد، دوره 12، شماره 2.
طباطبايي، محمود؛ پناهنده، ساميه؛ حسين‌آبادي، مجيد؛ روشني، فرناز؛ عطاري، عباس. (1391). بررسي رابطه سلامت عمومي و رضايت‌مندي زناشويي در كارمندان دانشگاه فردوسي مشهد. تحقيقات علوم رفتاري، 10 (6)، 491ـ499.
كياني، فاطمه؛ خديوزاده، طلعت؛ سرگلزايي، محمدرضا؛ بهنام، حميدرضا. (1389). ارتباط رضايت زناشويي در دوران بارداري با افسردگي پس از زايمان. مجله زنان، مامايي و نازايي در ايران، 13 (5).
مرادي، زينب؛ شفيع‌آبادي، عبدالله؛ سوداني، منصور. (1387). اثربخشي آموزش ارتباط مؤثر بر رضايت زناشويي در مادران دانش‌آموزان مقطع ابتدايي شهرستان خرم آباد. پژوهشنامه تربيتي دانشگاه آزاد اسلامي واحد بجنورد، شماره 17.
Everett, CA. 1990. The field of marital and family therapy. Journal of Counseling & Development, 68 (5), 498ـ502.
Manap, J.; Kassim, A.C.; Hoesni, S.; Nen, S.; Idris, F.; Ghazali, F. 2013. The Purpose of Marriage Among Single Malaysian Youth. Procedia ـ Social and Behavioral Sciences, 82, 112 ـ 116.
Sinha, SP.; Makerjee, N. (1990). Marital adjustment and personal space orientation. The Journal of Social Psychology, 130 (5), 633ـ639.
Stebnicki, MA. 2008. Empathy fatigue: Healing the mind, body, and spirit of professional counselors. New York, NY: Springer Publishing Company, 28.
اسدي، مصطفي (1386). نگاهي به اهداف و آثار ازدواج در قرآن. در: تبيان: www.tebyan.net/newindex.aspx (بازيابي در 15/9/1393).
مهكام، رضا. 1389. تصوير ازدواج در رسانه ملي. مجله كتاب زنان. شماره 25. در: پايگاه اطلاع رساني حوزه:
(بازيابي در 15/9/1393).
خبرگزاري مهر. 29/2/1393، افزايش دختران مجرد/ كمبود 100 هزار پسر آماده ازدواج، قابل دسترسي در:
