// الف) ارزش‌هاي انقلاب اسلامي و اهميت آن

سرچشمه ارزش‌هاي انقلاب اسلامي، دين مبين اسلام است. پس از پيروزي انقلاب اسلامي، ارزش‌هاي جامعه نيز دگرگون شد و تعليم و تربيت الهي و توجه به معنويات و فضائل انساني، جايگاهي ارزش‌مند يافت. هدف انقلاب اسلامي تلاش براي دگرگوني ارزش‌ها به سوي نظام اخلاقي بوده است. يكي از مهم‌ترين راه‌هاي حفظ و تداوم انقلاب و دورماندن از ركود اين حركت اجتماعي و فرهنگي، فهم و درك عميق ارزش‌ها، بنيادهاي انقلاب و انتقال آن به نسل‌هاي آينده است. همچنين براي بقاي جامعه و بروز رفتارهاي انساني نياز به اقامه ارزش‌ها در جامعه است؛ زيرا بدون انطباق رفتارها با ارزش‌ها، جامعه قدرت ادامه حيات ندارد؛ قوام هر جامعه‌اي به ارزش‌هاي آن جامعه بستگي دارد.
ناديده گرفتن ارزش‌ها، پيامد‌هاي ناگواري درپي خواهد داشت، به ويژه وقتي اين ارزش‌ها الهي باشد كه در اين صورت، با ناديده گرفتن آن، نه تنها امنيت مادي، بلكه امكان بروز رفتار معنوي از ميان مي‌رود و در نتيجه ظهور كمالات انساني نيز به خطر مي‌افتد. انقلاب ايران نيز ارزش‌هاي اصيلي است كه مبتني بر آن است و دوام و قوام آن وابسته به اين ارزش‌ها مي‌باشد، لذا اين يك فرض و وظيفه است كه در راستاي شناخت ارزش‌هاي انقلاب اسلامي و معرفي و بسط آنها در جامعه به ويژه ميان نسل جوان وظيفه‌اي واجب است. در اين راه بايد از ابزارهاي مناسب و با كارايي بالا، بهره گرفت و از امكانات موجود بيشترين استفاده را كرد.

// ب) رابطه ارزش‌ها با فرهنگ و اهميت اين مقوله

پيش از شروع مقاله بايد به يك پرسش پاسخ داد و آن اينكه، قوام جامعه و زندگي اجتماعي در چيست؟ از نظر دانشمندان علوم اجتماعي، اين عامل قوامبخش، «فرهنگ» است. شايد بتوان گفت تنها عاملي كه مي‌تواند افراد را كنار هم قرار دهد، مانند ملاطي، كه خشت‌ها را روي هم نگه مي‌دارد و بنايي به نام جامعه را به وجود آورد، فرهنگ است؛ زيرا افراد با شخصيت‌هاي متفاوت تنها در پرتو فرهنگ، مي‌توانند ارتباطات و مناسبات ميان خويش را سامان بخشند. فرهنگ يكي از اساسي‌ترين و پيچيده‌ترين مسائل هر جامعه است. فرهنگ تعاريف مختلفي دارد. بر اساس پاره‌اي از تعريف‌هاي فرهنگ، ارزش‌ها، ركن اساسي آن تلقي مي‌شود. در حالي كه برخي از تعاريف نيز جامعيت فرهنگ را از نظر دور نداشته و به «باورها»، «ارزش‌ها»، «الگوها» و «شيوه‌هاي رفتاري ويژه برخاسته از باورها و ارزش‌ها» به عنوان اركان اصلي و اساسي فرهنگ اشاره كرده‌اند (مصباح يزدي، 1376: ص102 ـ 104). به نظر مي‌رسد تعريف اخير از نظر جامعيت و فراگير بودن از جمله بهترين و مناسب‌ترين تعريف‌هاي كاربردي است كه مي‌توان درباره واژه فرهنگ ارائه داد. مقاله حاضر نيز اين تعريف را مي‌پذيرد. در اين ميان، فرهنگ اسلامي نيز سلسله‌اي از باورها و ارزش‌ها و شيوه‌هاي رفتاري خاصِ شكل گرفته بر اساس آن باورها و ارزش‌ها را دربر مي‌گيرد كه به دليل خاستگاه اصلي خود محتواي اسلامي يافته است طوري كه روح اسلامي، هرگز و تحت هيچ شرايطي از نهاد آن جدا نمي‌شود (همان). بنابراين، هيچ جامعه‌اي بدون فرهنگ نخواهد بود. حال كه دانستيم قوام جامعه وابسته به فرهنگ است و فرهنگ شامل عناصر سه‌گانه و رفتارهاي مبتني بر آن است، بايد بدانيم كدام يك از اين عناصر سه‌گانه نقش بنيادي دارند و در يك جمله، قوام فرهنگ در چيست؟ فيلسوفان علوم اجتماعي، قوام فرهنگ را در ارزش‌ها مي‌دانند. آنها بر اين باورند كه اين ارزش‌ها هستند كه سبب هويت و قوانين ويژه در جامعه مي‌شوند (مصباح‌يزدي،1372: ص131)؛ اگر مي‌گويند هويت هر جامعه‌اي به فرهنگ آن است، منظورشان بخش ارزشي فرهنگ است و اين بدان جهت است كه رفتارها، ناشي از عقايد و ارزش‌هاست. ناگفته نماند كه ارزش‌ها ريشه در باورها دارند و چون ارزش‌ها از مؤلفه‌هاي اساسي هر فرهنگي است، بنابراين ريشه‌اي‌ترين مقوله فرهنگ، ارزش‌ها هستند.
در تعريف ارزش آمده است: «ارزش عبارت از انديشه‌ها و تصورات است از آنچه يك فرهنگ خاص به آنها به عنوان خوب يا بد، متمايل يا غير متمايل است» (محسنيان‌راد، 1375: ص4). اين تعريف نشانگر ارتباط بين ارزش‌ها و فرهنگ مي‌باشد. با مروري بر تعريف‌هاي فراواني كه از «فرهنگ» شده است درمييابيم كه نظام‌هاي ارزشي، عنصري مهم و اساسي از فرهنگ شمرده مي‌شود (پهلوان، 1380: ص16). همين جايگاه ارزش‌ها در زندگي انسان ركن اساسي انسانيت و وجه اصلي تمايز نوع بشر از ديگر موجودات است. امتياز اصلي انسان‌ها «فرهنگي بودن» آنها است (كينگ، 1355: ص54).
برخي از صاحب‌نظران ارزش را فراتر از دانش توصيف كرده‌اند. آنها بر اين باورند كه دانش، لزوماً انسان را به سوي تكامل سوق نمي‌دهد؛ بلكه اين ارزش‌ها هستند كه تعالي‌بخش و حركت‌آفرين‌اند. برخي از دانشمندان نيز اخلاق را مترادف با ارزش تعريف كرده اند (خميني، 1378: ص10). در نتيجه اهميت ارزش‌ها به اين دليل است كه پايه فرهنگ هر جامعه، هويت و تعيين‌كننده رفتار آنها است. ازاين‌روست، كه شناخت و تشخيص ارزش‌هاي درست و به كارگيري و عمل به آنها، گامي بلند به سوي سعادت و كمال جامعه خواهد بود.

// ج) كاركردها و اهميت ارزش‌هاي ديني و اسلامي

// د) رابطه ارزش‌ها و انقلاب اسلامي ايران و تشكيل حكومت اسلامي

در ديدگاه اسلام، هدف از آفرينش انسان، قرب الهي و تحقق ارزش‌هاي والاي ديني و انساني است. اين هدف در قالب دستورهاي دين مبين اسلام به بشر عرضه شده است. براي تحقق كامل اين احكام زمينه‌هايي از جمله برقراري حكومت اسلامي لازم است كه در دوران معاصر، جلوه عملي اين حكومت اسلامي را پس از انقلاب در ايران شاهديم.
انقلاب اسلامي ايران، برخاسته از جهانبيني و ارزش‌هاي اسلامي بود و همه كساني كه به تحليل و نظريهپردازي درباره اين انقلاب پرداخته‌اند، بر اين نكته تأكيد دارند. ماهيت «اسلامي» انقلاب سال 1357 ايران، بدين معني است كه اهداف و آرمان‌هاي انقلاب، همان است كه در «اسلام» مطرح شده است. علت تأكيد امام خميني رحمه الله بر «جمهوري اسلامي» ـ بدون يك كلمه زياد يا كم ـ در همين مطلب نهفته است كه در ديدگاه ايشان ملت ايران با انقلاب اسلامي، هدفي جز استقرار اهداف و ارزش‌هاي اسلام نداشتند. شهيد مطهري رحمه الله ماهيت اسلامي انقلاب را اين‌گونه تعريف مي‌كند: «طرد همه ارزش‌هاي غير اسلامي و تكيه بر ارزش‌هاي مستقل اسلامي» (مطهري، 1372: ص48). البته روشن است كه استقرار عدالت، قطع وابستگي‌ها، از بين بردن تبعيض‌هاي ناروا، تأمين آزادي‌هاي معقول و مشروع، ايجاد رفاه و امنيت، گسترش تعليم و تربيت و... همه از اهداف و آرمان‌هاي انقلاب اسلامي بوده است. اصل سوم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران فهرستي درباره وظايف اساسي دولت جمهوري اسلامي ايران، از اهداف نظام را پيش روي ما قرار مي‌دهد. نگاهي به ديدگاه اسلام درباره «انسان» و «جامعه»، اين نكته را روشن مي‌سازد كه هدف نهايي از اين اقدامات و تلاش‌ها، زمينه‌سازي و فراهم كردن بستر مناسب، براي رسيدن به كمال حقيقي است كه هدف آفرينش انسان بوده است. از آنجا كه جامعه انساني بدون داشتن زمينه‌هاي مناسب، نمي‌تواند به رشد معنوي برسد، نظام سياسي، اقتصادي و اجتماعي مناسب، مقدمه تعالي معنوي و كمال حقيقي انسان است.
بنابراين مهم‌ترين و برترين آرمان انقلاب اسلامي ايران، گسترش ارزش‌ها بوده است و بدون چنين غايتي نمي‌توان ماهيت انقلاب را، اسلامي دانست. ازاين‌رو، مهم‌ترين مرجع شناخت ارزش‌هاي انقلاب، سخنان امام خميني رحمه الله ، رهبر است كه با توجه به اعلاميه‌ها، احكام صادره و منش شخصي ايشان، اين ارزش‌ها در هفت مورد دسته‌بندي شده‌اند كه عبارت است از: 1. حضور مردم در صحنه؛ 2. ايمان؛ 3. ايثار؛ 4. جهاد؛ 5. شهادت؛ 6. ساده‌زيستي؛ 7. وحدت كلمه (موسوي خميني، 1378: ص16).

// الف) نقش رسانه در معرفي و تثبيت ارزش‌هاي انقلاب اسلامي

يكي از ابزارهاي مفيد براي آگاهي‌بخشي به جامعه، در زمينه‌هاي مختلف از جمله ارزش‌هاي انقلاب اسلامي، رسانه‌هاي جمعي است. اين رسانه‌ها به دليل كاركردهايشان اثري عميق و انكارناپذير دارند. درجه تأثير رسانه‌ها و نيز استقبال همگاني از آنها تابع متغيرهاي رشد فرهنگي، اقتصادي و اجتماعي جامعه است؛ زيرا پيشرفت دانش و تكنولوژي سهم اصلي را در چگونگي بهره‌گيري افراد يك جامعه، از رسانه‌هاي همگاني دارد (مريجي، 1383: ص132). مسئله انتقال و تأثيرگذاري فرهنگي از وسايل ارتباط جمعي ابعاد وسيعي دارد. اين وسايل نه تنها اثرات آني دارند؛ بلكه آثاري درازمدت نيز بر جاي مي‌گذارند. هرچند شناخت اين نوع تأثيرها دشوارتر است. پژوهش و بررسي ميزان اثرگذاري يك يك وسايل ارتباط جمعي، كاري بس دشوار است؛ زيرا تأثير اين رسانه‌ها به هم مي‌آميزند و فضايي پيچيده و تركيبي فراهم مي‌آورند كه فرد را در خود غرق مي‌سازند.
تلويزيون و راديو در ميان رسانه‌هاي جمعي، قوي‌ترين و بانفوذ‌ترين آنها از جهت تأثير در مخاطبان هستند. با توجه به اين كه بيشتر مخاطبان اين رسانه‌ها، به ويژه مخاطبان تلويزيون در ايران، جوان و نوجوان هستند و الگوپذيري بيشتري دارند. به گفته كارشناسان مسائل رسانه، از بين اين دو رسانه، تلويزيون به دليل برخورداري از تصاوير متحرك و گويا و بهرهمندي از فضاي خاص نمايشي، نقش مؤثرتري دارد. تلويزيون در يك زمان مي‌تواند افراد مختلف را جذب كند و با ارائه برنامه‌هايي هدفمند، باور تماشاگران خود را هدف قرار دهد و به سمت و سوي دلخواه هدايت كند (همان: ص152 ـ 153). بنابراين، تلويزيون، از جمله رسانه‌هايي است كه مي‌تواند در جهت تثبيت و تحكيم ارزش‌هاي حاكم بر جامعه و يا تغيير و كم‌رنگ كردن آن، همچنين تغيير رفتارهاي اجتماعي و فرهنگي، نقش ويژه‌اي ايفا كند. يكي از ويژگي‌هاي منحصر به فرد تلويزيون توان بسيار بالاي آن براي پركردن اوقات فراغت مردم است. تلويزيون مي‌تواند با نشان دادن صحنه‌هاي تفريحي، ساعت‌ها افراد را به خود مشغول كند. البته اين پر كردن اوقات فراغت بايد آموزنده و مانع از گرايش افراد به سوي انحرافات اخلاقي باشد. امام خميني رحمه الله مي‌فرمايد: «دستگاه تلويزيون اگر آموزنده باشد، براي همه ملت آموزندگي دارد و اگر خداي ناخواسته انحراف داشته باشد، همه ملت را به انحراف مي‌كشد» (موسوي خميني، بي‌تا: ص138).
مهم‌ترين و فراگيرترين اثر رسانه، تأثير بر دين و مذهب جامعه است. جهت‌گيري صحيح و سنجيده رسانه در اين زمينه مي‌تواند به ارتقاء سطح اعتقادات، احكام و اخلاقيات جامعه كمك كند و ارزش‌هاي حقيقي را نهادينه نمايد و از اين طريق فرهنگ جامعه را نيز شكل دهد. بيشترين مخاطبان تلويزيون، كودك و نوجوان و جوان هستند. با توجه به زماني كه اين گروه‌ها صرف ديدن برنامه‌هاي تلويزيوني مي‌كنند، برنامه‌سازان مي‌توانند با برنامه‌ريزي دقيق برنامه‌هاي ارزشي و ديني را توليد كنند و رفتار فردي و اجتماعي اين مخاطبان را سمت و سو دهند. اين قشر در آينده‌اي نه چندان دور، در بخش‌هاي مختلف اجتماع چونان سرباز جبهه فرهنگي، آموخته‌هاي خود را آشكار مي‌كنند.

// ب) كاركرد و رسالت رسانه

رسانه‌هاي گروهي كاركردهاي مختلفي از جمله: كاركرد سياسي، كاركرد اطلاعرساني، كاركرد تفريحي و... دارند كه مهم‌ترين آن عبارت است از «كاركرد فرهنگي رسانه». اگر فرهنگ را مجموعه‌اي منسجم از عقايد و باورها، ارزش‌ها و رفتارها بدانيم كه از سوي بيشتر افراد جامعه پذيرفته شده و از نسلي به نسل ديگر منتقل مي‌شود، ارائه مباحث نظري درباره هر يك از موارد ياد شده را مي‌توان كاركرد فرهنگي رسانه‌ها به شمار آورد. امروزه بسياري از افراد، بخش عمده معلومات خود را مرهون رسانه‌ها از جمله برنامه‌هاي راديويي و تلويزيوني‌اند و اين موضوع در كودك و نوجوان به آساني قابل مشاهده است؛ زيرا آنان بيش از ديگر اقشار وقت خود را صرف ديدن تلويزيون مي‌كنند (موسوي خميني، بي‌تا: 456ص).
رسانه‌ها با توجه به توانمندي‌هاي خود يكي از ابزارهاي بسيار مهم دگرگوني ارزش‌ها و باورها و معيارهاي ملياند. آنها قادرند با برنامه‌ريزي‌هاي دقيق و كنترلشده، انديشه‌هاي مردم يك جامعه را شكل دهند و رفتار آنان را به سمت و سوي دلخواه سوق دهند. اين امر در دنياي امروز كه روابط عاطفي و چهره به چهره رنگ باخته، بسيار آشكار است و مردم بيش از پيش تحت تأثير رسانه‌هاي جمعي قرار دارند. اصحاب رسانه نمي‌توانند به دلخواه خود عمل كنند؛ بلكه بايد مسيري را پيش گيرند كه به صلاح جامعه و افراد آن بيانجامد و همين رسالت عظيم رسانه‌هاي گروهي در جامعه اسلامي است. امام خميني رحمه الله درباره رسالت رسانه‌هاي گروهي مي‌فرمايد: «اين دستگاه‌ها، دستگاه‌هاي تربيتي است. بايد تمام اقشار ملت با اين دستگاه‌ها تربيت بشوند. يك دانشگاه عمومي است؛ يعني دانشگاهي است كه در تمام سطح كشور گسترده است و وظيفه دارد كه با مردم حكم معلم و شاگرد داشته باشد» (موسوي‌خميني. بي‌تا: ص139). بر اساس ديدگاه‌هاي امام خميني و مقام معظم رهبري درباره رسالت رسانه در سطح سياستگذاري، نكاتي چند در اين زمينه برگزيده شده است.

// ج) پيشنهادهايي براي انتقال ارزش‌هاي انقلاب اسلامي به نسل جوان توسط صدا و سيما

با توجه به اهميت و حساسيت موضوع ياد شده، برنامهريزان، برنامه‌سازان و ديگر تلاش‌گران رسانه ملي مي‌توانند برخي مسائل ذيل را مد نظر قرار داشته باشند.