فائزه قرباني*
چكيده
بهداشت فردي در اسلام بسيار مطلوب است. قرآن كريم در زمينه بهداشت پوشش، تغذيه، بدن و ديگر امور زندگي، آشكار سخن گفته و آن را از مطالبات ديني و در برخي موارد در حد تكاليف شرعي مطرح كرده است. درباره اين رويكرد، ده ها آيه در قرآن وجود دارد كه به روشني در برخي از امور، رعايت بهداشت را لازم مي داند. به همين دليل، در سيره پيامبران و امامان عليهم السلام نيز اهتمام جدي در همه امور به بهداشت ديده مي شود. در سيره رضوي نيز به بهداشت فردي توجه ويژه اي شده است و عمل به آن آموزهها، به عنوان يكي از راه هاي رشد معنوي انسان مطرح مي شود.
نوشتار حاضر مي كوشد، جنبه هاي مهم بهداشت فردي در آموزهها و سيره امام رضا عليه السلام را با تمركز بر كتاب رساله الذهبيه در جهت تبيين بُعدي از جنبههاي سبك زندگي رضوي معرفي كند. از همين جهت پس از معرفي بهداشت از ديدگاه قرآن پنج مؤلفه بهداشت فردي، يعني بهداشت دهان و دندان، بهداشت بدن و استحمام، بهداشت مسافر، بهداشت حجامت و بهداشت خواب از منظر امام رضا عليه السلام معرفي شده است. در پايان نيز پيشنهادهايي براي رسانه ملي براي توليد برنامههاي آموزش بهداشت ارائه گشته است.
كليدواژگان: امام رضا عليه السلام ، بهداشت فردي، سبك زندگي، سبك زندگي رضوي، رسانه ملي.
امروزه مسئله بهداشت از موضوع‌هاي مهم جوامع انساني است. در گذشته نيز زندگي انسان بي بهره از بهداشت و پاكيزگي نبوده، اما به مرور زمان و با روشن شدن ديگر جنبههاي انسان و زندگي او، موضوع‌هاي بهداشتي و شعاع آن، گسترش يافته است. امروزه اصطلاحات و موضوع‌هايي مانند بهداشت رواني،1 بهداشت خانوادگي،2 بهداشت اجتماعي،3 بهداشت اقتصادي،4 بهداشت تغذيه،5 بهداشت محيط6 و بهداشت مسكن7 و محيط زيست رايج شده است و هر يك، داراي حيطه تخصصي خود هستند. اسلام نيز به عنوان ديني فراگير كه به انسان و اجتماع همه‌جانبه نگريسته و آموزه هاي آن شامل همه ضروريات زندگي است، به اين مسئله توجه داشته است. در واقع، يكي از موضوع‌هايي كه در فرهنگ متعالي اسلام به آن پرداخته شده، مسئله طهارت و پاكيزگي است، به گونه اي كه حفظ و تلبّس به آن خود از واجبات و مقدمه اي ضروري براي برخي از واجبات ديني است. بنابراين، بديهي است به امر بهداشت كه يكي از الزامات طهارت بوده و مشتركات مفهومي زيادي با آن دارد نيز توجه داشته باشد. به همين جهت در آيات و روايات و احكام، راهنمايي ها و تأكيدات فراواني پيرامون اين موضوع وجود دارد.8
اهميت اين موضوع باعث شده است تا مسئله بهداشت، به ويژه در سال هاي اخير به يكي از مهم‌ترين موضوع‌هاي پرداخته شده در رسانه ملي تبديل شود. شاهد اين مدعا راه اندازي شبكه سلامت و پخش برنامه هاي متعدد در ديگر شبكه هاي صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران در اين حوزه است. از سويي ديگر، به اين دليل كه موضوع‌ها و برنامه هاي تلويزيون در شكل گيري يا تغيير سبك زندگي بسيار اثرگذار واقع ميشوند، توجه و آشنايي مديران، توليدكنندگان و نويسندگان رسانه ملي به اين موضوع مي تواند در تبيين مفهوم بهداشت در سبك زندگي ديني نقش مهمي را ايفا كند.
در اين نوشتار تلاش شده است، برخي مؤلفههاي اصلي مورد اشاره در حوزه بهداشت فردي با تأكيد بر آموزههاي امام رضا عليه السلام شناسايي و به دست‌اندركاران حوزه رسانه معرفي شوند. همچنين در پايان پيشنهادهايي براي برنامه‌سازي جهت آموزش بهداشت ارائه خواهد شد.
كريسي1 مي گويد، بهداشت عبارت است از نگه‌داري و رشد سلامت و پيشگيري از بيماريها و افزايش قدرت روحي، جسمي و اقتصادي در افرادي كه به علت بيماري ناتوان شده اند يا در نگاه ساده تر، مجموعه اقداماتي است كه انسان براي تميزي و پاكيزگي بدن خود براي نگه داشتن سلامتي و پيشگيري از بيماري ها انجام مي دهد (كريسي، 2005: 7) و در يك اصطلاح به مجموعه فعاليت ها و اقداماتي گفته مي شود كه براي بهبود و ارتقاي تندرستي و توانايي يك فرد يا جامعه انجام مي شود. اين موارد شامل همه دانش ها و روش هايي است كه به حفظ سلامت فرد و جامعه كمك مي كند. (برگرفته از پايگاه اينترنتي دانشگاه علوم پزشكي ايران)
رسانه ها و محصولات رسانه اي، از مهم‌ترين عوامل اثرگذار بر شكل گيري سبك هاي زندگي يا تغيير سبك زندگي هستند، به ويژه آنكه رسانه در جهان امروز، به دوردست ترين نقاط زمين رخنه كرده‌اند و اين ويژگي مايه جهت‌دهي به افكار عمومي و ايجاد تغيير در سبك زندگي شده است، به گونهاي كه فرد با ديدن شبكه هاي تلويزيوني و الگوهاي رفتاري ارائه شده در آن در زمينه هاي مختلف، اعم از بهداشتي و تربيتي، تحت تأثير آنها قرار مي گيرد. اينها امروزه منشأ شكل گيري سبك زندگي براي بسياري از افراد جامعه شده است.
در جامعه ايراني نيز رسانه ها به ويژه تلويزيون، خواسته يا ناخواسته، در الگوسازي براي تك‌تك افراد جامعه نقش پررنگي دارند. توجه به اين موضوع، اهميت برنامه ريزي فرهنگي و ديني در مجموعه رسانه هاي همگاني موجود در جامعه اسلامي را نشان مي دهد. (قانع، 1392: 223 ـ 225)
در سالهاي اخير برنامه هاي متعددي درباره بهداشت، اعم از بهداشت فردي، خانواده و محيط، از شبكه هاي تلويزيوني جمهوري اسلامي ايران به مخاطبان ارائه مي شود، مانند برنامه «سلامت باشيد» كه از شبكه سه سيما پخش مي شود. همچنين برنامه «دكتر سلام» كه از شبكه هاي متعددي پخش مي شود، شامل آموزش هاي پزشكي و بهداشتي است. برنامه «خانه محبت» نيز كه از شبكه قرآن پخش مي شود، آموزش هاي سودمندي درباره بهداشت خانواده و درمان بيماريها با طب سنتي ارائه مي دهد. در يك بررسي اجمالي به نظر مي‌رسد، برنامه خانه محبت از ميان برنامه هاي حوزه بهداشت و سلامت رسانه ملي، رويكردي بيشتر ديني و اسلامي به حوزه بهداشت و سلامت دارد كه با توجه به نظرسنجي برنامه، مخاطبان بسياري نيز دارد. اين موضوع نشان مي دهد، بسياري از مردم خواهان يادگيري مسائل بهداشتي از ديدگاه معصومان عليهم السلام و گاهي طب سنتي هستند. محتواي آموزشي ديگر برنامه ها، بسيار سودمند و قابل توجه است، اما عموماً برگرفته از دانش و پژوهش‌هاي غربي است و كمتر به جنبه اسلامي آنها توجه مي شود. اين در حالي است كه ما آموزه هاي بسيار فراواني پيرامون بهداشت و بيماري ها از ديدگاه امامان عليهم السلام در دست داريم. بهرهمندي از اين آموزه ها در محتواي برنامه هاي بهداشتي رسانه ملي مي تواند الگويي مناسب در سبك زندگي اسلامي به مخاطبان ارائه دهد.
آنچه در اين نوشتار در حوزه بهداشت به آن تأكيد شده، بهداشت فردي است. بهداشت فردي1 شامل دستورالعمل‌هايي است كه براي تأمين، حفظ و ارتقاي بهداشت و سلامتي فرد به كار مي رود. به عبارتي واضح‌تر، رعايت بهداشت فردي به معناي تمام كارهايي است كه ما جهت تميزي و سلامتي بدن خود انجام مي دهيم، مانند دوش گرفتن، شستن دست ها و... . (كريسي، 2005: 7)
اهميت بهداشت فردي از اين جهت است كه پيروي افراد جامعه از يك سلسله دستورها و عادت هاي بهداشتي و دوري جستن از رفتارها و عادت هاي غيربهداشتي باعث مي شود افراد جامعه در معرض بيماري قرار نگيرند. استراحت، ورزش، نظافت، خواب و عادات غذايي مناسب از نكته‌هاي مهم در اصول بهداشت فردي اند. در واقع، ملاك عمل در بهداشت فردي، مسئوليت فردي است كه فرد را ملزم به رعايت بهداشت و خودداري از عادات غيربهداشتي مي كند. اين مطلب زمينه ساز انجام رفتارهاي بهداشتي، شناخت، آگاهي و نگرش صحيح است. اطلاعات و آگاهي هاي فرد در زمينه بهداشت فردي در رعايت اصول و موازين بهداشت فردي مي تواند زنجيره هاي پديدآورنده بيماري ها مانند كمبودهاي غذايي، بيماريهاي انگلي و گوارشي را قطع كند.
تعريف‌هاي متعددي از سبك زندگي ارائه شده است. تعريفي كه سازمان جهاني بهداشت،1 از سبك زندگي ارائه كرده، بدين شرح است: «سبك زندگي به معناي شيوه اي از زندگي است كه مبتني بر الگوهاي قابل شناسايي از رفتاري است كه از طريق فعل و انفعال بين ويژگي هاي شخصي فرد، تعاملات اجتماعي و شرايط اقتصادي، اجتماعي و محيطي زندگي فرد تعيين مي شود.» (سازمان بهداشت جهاني، 1988) «سبك زندگي مي تواند براساس شاخص هايي مانند انتخاب هاي تغذيه اي فرد، سطح فعاليت بدني و رفتارهاي وي حالت سالم يا ناسالم داشته باشد». (لانگمن، 2008 به نقل از معتمدي، 1392)
به سخن ساده تر، سبك زندگي پديده اي چند وجهي است كه همه جنبه هاي روزمره زندگي مانند خواب، غذا، بهداشت، آداب و رسوم، كار، بازي، سرگرمي، وقت‌گذراني، روابط اجتماعي، طرز تفكر، رفتار، احساسات و عواطف را شامل مي شود و تحت تأثير عوامل گوناگوني از قبيل عوامل جسمي، عوامل اجتماعي، عوامل روحي و رواني، عوامل فرهنگي و عوامل معنوي قرار مي گيرد. از آنجايي كه سبكهاي زندگي مجموعه‌اي از طرز تلقي‌ها، ارزش‌ها، شيوه‌هاي رفتار، حالت‌ها و سليقه‌ها در هر چيزي را در برمي گيرد، موسيقي عامه، تلويزيون و آگهي‌ها، مي توانند تصور‌ها و تصويرهايي بالقوه از سبك زندگي را فراهم كنند. (ابهري، 1391: پورتال تخصص سبك زندگي)
نظام تربيتي اسلام، نظامي جامع‌نگر، فراگير و پاسخگو به تمام نيازهاي انسان است كه هم جنبه مادي و هم معنوي را مورد نظر قرار مي دهد تا انسان بتواند مسير درست رشد و كمال را بپيمايد. ازاين رو، در زمينه سلامتي و بهداشت كه مي تواند مقدمه عبادت و بندگي نيكو باشد، آموزههاي فراواني دارد.
با نگاه به وضع بهداشت در زندگي عرب عصر جاهلي و مقايسه آن با دوران پس از بعثت، مي توان دريافت كه تأكيدهاي قرآن و ديدگاه و سيره نبوي در تغيير فرهنگ زندگي اثرگذاري عميق و چشمگيري داشته است. عرب پيش از اسلام، از نظر بهداشت و كيفيت تغذيه و خوراك كه از نمادهاي تمدني است، وضع ناگواري داشت. براي نمونه، خوردن خون و گوشت درندگان و خزندگان، در بين آنها رواج داشت، (جاحظ، 1419: 299) اما دين اسلام آداب و رسوم و فرهنگ آنان را دگرگون ساخت و به رشد رساند. اميرمؤمنان عليه السلام وضع فرهنگي و معيشتي عرب را پيش و پس از اسلام، مقايسه و تأثير نبوت و كتاب آسماني را در همه جنبههاي زندگي عرب تبيين ميكند و ميفرمايد: «عرب قبل از اسلام در پست ترين معيشت و زندگي قرار داشت و فاقد معرفت و تشخيص بود، بهترين غذاي آنان خرما بود كه به آساني تحصيل نمي شد، زيرا فاقد زراعت و كشاورزي بودند، به ويژه در مكه شرايط سخت تري نسبت به يثرب حاكم بود.» (ابن ابي‌الحديد، 1388: 114 ـ 185؛ نهج‌البلاغه، خطبه 104) اما پس از ابلاغ آيين اسلام، به تدريج فرهنگ قرآني و فرمان‌هاي الهي و نوع رفتار پيامبر، هنجارها و آداب و رسوم را دگرگون كرد. وضع عمومي معيشت ]سبك زندگي[ نيز مشمول اين دگرگوني بود. (جاحظ، 1419ه .ق: 273 ـ 310)
طبعاً اگر قرار باشد با رهيافتهاي متون اسلامي، يك‌سره از ميراث غني متون روايات خود ـ كه آن را نخوانده، گذاشتهايم ـ جدا شويم، در همه جنبههاي زيستي در زمينه بهداشت و تغذيه و غايت هدف‌مند دين مبين، كه سلامت رواني و جسمي مخاطبان معرفت ديني است، مشكلي بزرگ پديد مي‌آيد. در واكاويهاي ژرف متون روايات، ما در مقام باورمندان به نظام منسجم و مترقي الهي ـ اسلام ـ به بيش از پنج هزار روايت و حديث در زمينه مسائل تغذيه، بهداشت و سلامت و فهرست گسترده مأكولات و مشروبات جايز و حلال برميخوريم كه در عرصه جهاني از اهميت ويژهاي برخوردار است. در ميان سلسله پيامبران عظام الهي و نيز ائمه معصومان عليهم السلام ، فزونتر از همه، پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله ، امام الموحدين علي عليه السلام و نيز سه پيشواي راستين اسلام؛ امام باقر، امام صادق و امام رضا عليهم السلام ، بيش از ديگر ائمه در عرصه پزشكي، بهداشت، تغذيه و سلامت افاضه لطايف فرموده اند. (دريايي، 1389: ج1: 9) همين جهت در ادامه پس از مرور آيات قرآني مرتبط با بهداشت فردي به تبيين بهداشت فردي در نگاه عالم اهل بيت عليهم السلام امام علي ابن موسي الرضا عليه السلام خواهيم پرداخت.
قرآن كريم، رساترين پيام الهي براي بشريت است كه مهم‌ترين هدف آن، هدايت انسان به سمت رستگاري است. از آنجا كه انسان سالم در انجام وظايف خود و رسيدن به رستگاري موفقيت بيشتري دارد و از آنجا كه انسان موجودي دو بعدي (مادي و معنوي) است، قرآن كريم نيز به هر دو جنبه نظر دارد و ميخواهد جسم و جان هر دو را شفا دهد.
در قرآن كريم براي بهداشت، آثار معنوي فراواني بيان شده است. واژه ها و مفاهيمي كه در قرآن براي اهميت بهداشت مي توان يافت، واژه هايي مانند طيب، طهر و غسل است. واژه هايي مانند غسل، به شست‌وشوي ظاهري، توجه ويژه و حكمي داشته و برخي مانند طيب و طهر، مفهومي فراگير از ظاهر و باطن دارد. (جرجاني، ج1، ص535) بنابراين مي توان گفت، در قرآن مقصود از اين مفاهيم بهداشت ظاهري و باطني است. بسياري از مفسران معاصر، آياتي را كه اين واژه ها در آنها وجود دارد، معادل بهداشت فردي و خانوادگي تفسير كرده‌اند. (مكارم شيرازي، 1368: ج1: ص588)
بهداشت شرط اساسي بهرهمندي از نعمت هاي زميني و مواهب آسماني است. از نگاه قرآن، هر نعمتي كه به وصف پاكيزگي متصف است، قابل بهره وري است. چيزهاي كثيف و غير بهداشتي ممنوع از بهره مندي هستند. با توجه به تعريفي كه از بهداشت شده و مقبوليت همگاني دارد، اشيا و مواد غذايي غير پاكيزه براي انسان و سلامتي او زيان بار به شمار آمده اند. ازاينرو، قرآن شرط بهره مندي از خوراكي ها را پاكيزگي و بهداشتي بودن آنها برمي شمارد. آيه 168 سوره مباركه بقره به اين موضوع اشاره دارد: «يا ايهَا النّاسُ كُلوُا مِمَّا فِي الاَرضِ حَللاً طَيباً وَ لا تَتَّبَعوُا خُطُوَاتِ الشَيطانِ اِنَّهُ لَكُم عَدُوٌّ مُبين.» (بقره: 168) يا در سوره مباركه مائده خوردن چيزهاي پاكيزه را امر مي كند: «وَ كُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللهُ حَللاً طَيباً وَ اتَّقُوا اللهَ الَّذِي اَنتُم بِه مؤمنونَ». (مائده: 88)
همچنين در بررسي آيات قرآن مي توان به اين گزاره ها اشاره كرد: رعايت بهداشت در قرآن براي جلب دوستي خداوند و رسيدن به ترقي مطرح شده است،1 چون پاكيزگي نمايانگر جلوه اي از زيبايي هاست، خداوند در قرآن پاكيزگان را دوست خود برشمرده است،2 رستگاري يكي از فايده‌هاي بهداشت و پاكيزگي است و دوري از خباثت و پليدي ها در قرآن از نشانه‌هاي رستگاري است،3 بهداشت و پاكيزگي در قرآن ملاك و معيار ارزش گذاري اشيا شمرده و چيزهاي پاكيزه، نماد خوبي ها دانسته شده است كه پليدي ها در مقايسه با آنها بي ارزش هستند.4
وصف طيب به معناي پاكيزگي و برخورداري از بهداشت است كه قيدي براي حلال بيان شده است.5 در اين وصف، نكته بسيار ظريف نهفته است كه هر طيبي را حلال و قابل خوردن نمي شمارد، بلكه غذاي گوارا و پاكيزه اي حلال است كه از بهداشت كامل نيز برخوردار باشد؛ براساس اين آيه: «اي پيامبر! وقتي از تو مي‌پرسند چه چيزي حلال شده؟ بگو براي شما چيزهاي پاكيزه حلال شده است».6
از نظر ظاهري نيز نظافت و بهداشت رويكرد عميقي در قرآن دارد.7
قرآن كريم در زمينه بهداشت تغذيه نيز آدمي را از زياده روي در تغذيه بازداشته و فرموده است: «كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُ الْمُسْرِفين». (اعراف: 31)
مضمون اين آيه از مهم‌ترين دستورهاي بهداشتي اسلام است و بنابر تحقيقات دانشمندان نيز سرچشمه بسياري از بيماري ها مصرف اضافي غذاست كه در واقع بار سنگيني براي قلب و ديگر دستگاه هاي بدن بوده و زمينه اي براي شروع انواع ناراحتي هاي جسمي است. ازاينرو، نخستين گام براي درمان بسياري از بيماري ها تصميم جدي داشتن براي رعايت اين سفارش اسلام است تا جسم و روحي پاك و سالم داشته باشيم.
آياتي نيز در قرآن وجود دارد كه درباره بهداشت و پاكيزگي جامه و لباس، سخن گفته و به اهميت آن پرداخته است: «وَ ثِيابَكَ فَطَهِّر»8 (مدثر: 4)
مفسران بر اين باورند كه خداوند در اين آيه، پيامبر را بر كوتاه كردن لباس از پايين و آستين دستور مي دهد؛ چرا كه رسم عرب بر پوشيدن لباس بلند بود. خداوند اين فرهنگ را اصلاح مي كند كه لباس هايشان بر زمين كشيده و كثيف مي شد و با اين حال در خانه و در اجتماع حاضر ميشدند. برخي ديگر بر اين گمان هستند كه منظور شستن لباس با آب است كه خداوند به صراحت از پيامبر مي خواهد كه با لباس هاي پاكيزه در عبادت حاضر شود. اين مسئله بيانگر اهميت و نقش پاكيزگي و بهداشت پوشش در پذيرش عبادت تلقي مي شود. (علامه طباطبايي، 1367: ج6، 171)
برخي از تفسيرها معناي «طهر» را عام گرفته و براي هر حال مؤمن (نماز و غير نماز) لازم دانسته اند. از اين آيه استفاده مي شود كه پاكيزگي و آراستگي ظاهري و مراقبت از بهداشتِ لباس در قرآن موضوعيت داشته كه خداوند به آن اهميت داده و در آغازين روزهاي وحي به پيامبر كه مخاطب اول قرآن است، دستور ميدهد با ابلاغ توحيد به اين مسئله نيز توجه كند.
در آيات ديگر نيز به صراحت اهميت بهداشت عمومي براي مؤمنين تبيين شده و امر به نظافت و غسل9 در هنگام عبادت يا پس از تلاقي به نجس ها و پرهيز از پوشيدن لباس هاي پوستي كه از حيوانات نجس تهيه شده10 نيز به مراتب، بيانگر اهميت بهداشت در دين اسلام است.
لطفاً براي ديدن تصوير به فايل پي دي اف مراجعه كنيد
شكل 1 : مؤلفههاي بهداشت فردي در آموزههاي امام رضا عليه السلام
نويسنده با بررسي اجمالي آثار مربوط به حضرت رضا عليه السلام به ويژه رساله الذهبيه منتسب به ايشان كه ترجمه‌هاي گوناگوني از آن موجود است، بهداشت فردي را در ديدگاه امام رضا عليه السلام شامل مؤلفه هاي متعددي ميداند كه در شكل بالا به آنها اشاره شده است. در نوشتار حاضر به فراخور اهميت موضوع‌هايي كه در برنامههاي بهداشتي تلويزيون بيشتر مطرح و پيگيري ميشوند، (مانند بهداشت دهان و دندان، بهداشت حجامت، استحمام) يا تازگي دارند، (مانند بهداشت در سفر و بهداشت خواب و استراحت)، پنج مورد از آنها را بررسي كرده‌ايم. پرداختن به بهداشت پوشاك، تغذيه، ورزش، هر كدام نوشتار جداگانه‌اي را مي طلبد و همچنين بهداشت مجامعت كه به تفصيل در رساله امام رضا عليه السلام آمده است.
امام رضا عليه السلام در باب اهميت مسواك زدن ميفرمايند: «دو ركعت نماز كه بعد از شستن و مسواك زدن دندان خوانده شود، از هفتاد ركعت نماز بدون مسواك بهتر است.» (طبرسي، 1378: 50) و نيز فرمودند: «مسواك كردن چشم را جلا ميدهد، موي را مي روياند و آب ريختن چشم را برطرف مي كند». (مجلسي، 1403: ج73، 137)
در زمينه بهرهمندي امام رضا عليه السلام از مسواك، معمر بن خلاد چنين ميگويد: «هنگامي كه علي بن موسي الرضا عليه السلام به خراسان تشريف آورده بودند، رسم آن حضرت چنين بود كه وقتي نماز صبح را مي خواند، همچنان تا طلوع خورشيد در مصلاي خويش مي نشست و به اذكار و ادعيه مشغول بود. آن‌گاه كيسه اي را مي‌آورند كه مسواك هاي ايشان در آن قرار داشت. از يك‌يك مسواك ها استفاده مي فرمودند، سپس كُندر [كه نام گياهي است] مي آوردند و حضرت مقداري از آن را مي جويدند، سپس اين كار را رها مي‌كردند و از مصحف قرآني كه براي ايشان فراهم مي‌ساختند، مشغول به تلاوت قرآن كريم مي شدند». (شيخ صدوق، 1405: ج2، 210)
مسواك زدن و بهداشت دهان از اين جهت در صحت عمومي بدن اثر مهمي دارد كه تنها راه جهازات هضمي به دنياي خارج است. واردات معده و ريهها براساس معمول از دروازه دهان هستند و به دليل حفظ بهداشت، جهازات هاضمه و دستگاه تنفسي بدن بايد اين دروازه كنترل شود. سفارشهاي حضرت امام رضا عليه السلام درباره بهداشت دندانها بدين شرح است: «بايد دندان ها را همه روزه مسواك كنيد و دهان را هميشه پاك نگه داريد، لثهها را تحت مراقبت و احتياط قرار دهيد و از خوردن غذاهاي گرم و سرد با هم و همچنين چيزهاي سفت و سوزان با دندان پرهيز كنيد و در خوردن شيرينيها احتياط كنيد تا مبادا ذرات شيريني لاي لثهها و روي ميناي دندانها بماند و موجبات فساد دهان و دندانش را فراهم كند. همچنين بايد مخاطي پوشش دهان را از تأثير ترشي هاي قوي و نوشيدني هاي داغ مصون نگه داريد». (عسكري، 1366: ج1، 84)
امام رضا عليه السلام درباره نحوه مسواك زدن و با چه وسيله اي مسواك زدن هم سخناني دارند كه مي فرمايند: «بدان كه بهترين وسيلهاي كه با آن مي تواني دندان را مسواك كني، ليف اراك است؛ چراكه مسواك دندان را جلا مي دهد، دهان را خوش‌بو ميكند، لثهها را محكم ميكند و آن را نيرومند مي گرداند و در صورتي كه حفر روي دندان ها وجود دارد، به اعتدال مسواك كنند و زيادهروي در آن، عاج دندان را از بين مي برد و ريشههايش را سست مي كند».1 (امام علي ابن موسي الرضا عليه السلام ، 1381: 202)
چوب درخت، به ويژه تازه آن، افزون بر عمل مكانيكي، خاصيت ضد عفوني دارد. اين خاصيت از جهت توضيح اينكه وجود ماده اسيد فرميك است كه مزه چوبهاي سبز را تلخ مي گرداند و چون خشك شود، اگر همه اين ماده از بين نرود به مقدار قابل‌توجهي هم در آن نميماند، مگر در درخت اراك. ازاينرو بايد گفت، ليف درخت اراك بهترين مسواك است. حفر، زردي روي دندان و مادهاي است كه در پشت دندانها متحجر ميشود. مقصود از ليف اراك ممكن است ليف درخت خرماي اراك يا همان چوب معروف اراك باشد. (امام علي ابن موسي الرضا عليه السلام ، 1370: 203) در نسخه اي ديگر امام مي فرمايند: «اِنَّ خَيرَ مَا اِستَكَت بِهِ الاَشياءَ المُقبِضَة الَّتي يَكوُنُ لَهَا مَاء؛ بهترين مسواك، چوبِ تر است». (همان، : 204) در جاي ديگر امام رضا عليه السلام مي فرمايند: «فَمَن اَرادَ اَن يُحفِظَ لَهُ الاَسنَانَ فَليَأخُذ قَرن الاَمل مُحَرِّقاً اِلَي؛ كسي كه مي خواهد دندانهايش سالم بماند، شاخ گوزن را بسوزاند و از گزمازك و سعد كوفي و گل سرخ و سنبل الطيب و حب الاثل از هر كدام مقدار مساوي گرفته با يك چهارم نمك تركي همه را نرم بكوبد و بسايد و اين گرد را مصرف كند. اين گرد دندانها را حفظ مي كند و ريشه آنها را از آفات نگه ميدارد». (همان، :205)
امير صادقي مترجم رساله الذهبيه در توضيح اين روايت چنين مي‌نويسد: «بهداشت دندان يكي از مهم‌ترين شروط سلامتي و تندرستي است و اگر بگوييم نود درصد امراض بر اثر بيماري دندان است، گزاف نگفتهايم. علت عمده فساد دندان كمبود كلسيم و ويتامين (د) در بدن است. كلسيم را مي توان به مقدار كافي از راه غذاها به بدن رسانيد. ويتامين (د) را نمي شود مستقيماً از خوراكيها به اندازه كافي گرفت. بعضي از انواع خميرها و گردها كه طبق اصول صحيح تهيه شده است بر اثر خاصيت راديواكتيو و عمل مكانيكي كه روي دندان انجام مي دهند، موجب جذب اين نوع ويتامين به كمك اشعه خورشيد مي شوند. گل‌ها به خصوص انواعي كه در بالا ذكر شد، داراي اين خاصيت هستند، نمك تركي نيز سادهترين و بهترين وسيله ضد عفوني دهان و دندان مي باشد. (همان: 205)
امام رضا عليه السلام مي فرمايند: «لِلْأَسْنَانِ وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ يَبْيَضَّ أَسْنَانُهُ فَلْيَأْخُذْ جُزْءَ مِلْحٍ أَنْدَرَانِيٍّ وَ جُزْءاً مِنْ زَبَدِ الْبَحْرِ بِالسَّوِيَّةِ يُسْحَقَانِ جَمِيعاً وَ يَسْتَنُّ بِهِمَا؛ كسي كه ميخواهد دندان هاي سفيدي داشته باشد، مقداري نمك تركي (اندراني) و به همان اندازه كف دريا (زبد) هر دو را نرم ساييده به دندان ها بمالد». (امام علي ابن موسي الرضا عليه السلام ، 1402: 52)
برخي دندان ها، سفيد و درخشان هستند و برخي را با وسايل و داروها بايد سفيد كرد. افريقايي ها كه از اشعه آفتاب بيشتر از مردم ديگر استفاده مي كنند، دندانهاي آنها سفيدتر و محكم تر است. چربي‌هاي حيواني، به خصوص در مزاج توليد عفونت ميكند و در نتيجه كلسيم را نابود و دندانها را فاسد ميكند. نور و حرارت خورشيد چربي‌هاي زائد را از مسامات خارج و مبدل به ويتامين (د) مي سازد. افريقايي ها از اين خدمت طبيعت به حد كافي بهرهمندند.
كساني كه دندانشان زرد مي شود، مي توانند متوسل به خميرها و گردهاي طبي شوند، ولي بهتر آن است كه از گردهاي ساده طبيعي مصرف كنيم. آب دريا از نظر املاح معدني كامل‌ترين چيزهاست و كف روي آب دريا از لحاظ ويتامين (د) نيز كامل است و بهتر از هر چيز مي تواند اين كمبود را جبران كند و نمك تركي نيز بهترين وسيله ضد عفوني است، تركيب اين دو ماده، دندان را سفيد ميكند و از خطرات زيادي مصونيت ميبخشد. (امام علي ابن موسي الرضا عليه السلام ، 1381: 205)
امام رضا عليه السلام در رساله خود با كلمات بسيار اثرگذار به اين نكته مهم و حياتي، اشاره ميكند و لزوم استحمام را (خواه با آب گرم، خواه سرد) سفارش ميفرمايد. امام، حمام گرم را براي نظافت بدن و حمام سرد را براي طراوت و شادابي پوست بدن مقرر داشتهاند و رعايت فصل ها را هم در اين دو نوع استحمام خاطرنشان كرده و كار استحمام را آن‌گونه كه لازم است، تعريف ميفرمايند و ميگويند: «نفع حمام براي بدن بسيار قابل توجه است؛ زيرا حمام در بدن آدمي اعتدال به وجود ميآورد، چرك‌ها و شوخ‌ها را از بدن بيرون ميكند، اعصاب و رگ‌ها را نرم مي نمايد، به اعضاي بدن نيرو ميبخشد، فضولات را آب مي كند و پوست بدن را از عفونت‌ها و مواد عفونتزا، پاك ميكند». (عسگري، 1366: 78)
در جاي ديگر امام مي فرمايند: «من به اميرالمؤمنين يادآور ميشوم كه با شكم سير حمام نگيرد، چون سبب توليد قلنج ميشود و استحمام پس از خوردن گوشت ماهي با آب سرد، جايز نيست، چون اين كار با خطر فلج شدن توأم است». (همان: 69)
حمام مانند بدن انسان از چهار طبيعت تركيب شده و داراي چهار خانه است؛ خانه اول، سرد و خشك است. خانه دوم، سرد و تر است. خانه سوم، گرم و تر است. خانه چهارم، گرم و خشك.
امام رضا عليه السلام درباره شرايط استحمام ميفرمايند: «كسي كه مي خواهد در پوست بدنش جوش و تاول پيدا نشود، قبل از اينكه داخل حمام شود يا ميان آب گرم برود به بدن خود روغن بنفشه بمالد. براي اينكه از استعمال نوره زخمي در بدن پيدا نشود يا مبتلا به تركيدن دست و پا نشويم و از لكههاي سياهي كه در پوست پيدا ميشود، محفوظ بمانيم، بايد قبل از استعمال نوره بدن را با آب سرد شست‌وشو بدهيم. هرگاه خواستيد نوره مصرف كنيد، قريب دوازده ساعت يا يك روز تمام از عمل جماع پرهيز كنيد». (همان: 69)
همچنين امام رضا عليه السلام مي فرمايند: «پيش از آنكه به حمام داخل شوي مراقب باش تا در قسمت سر و گردن خود ناراحتي نداشته باشي، اگر چنين احساسي در خود يافتيد، موقتاً از استحمام صرف‌نظر كنيد. نخستين ماده از برنامه استحمام تو اين است كه پنج كف پر از آب گرم بر خود بريزيد. اين كار با اراده خداوند متعال شما را از آسيب سردرد ايمن خواهد داشت. گفته شده، پنج بار اين عمل تكرار شود، يعني مجموعاً 25 مشت از آب گرم برداشته شود». (همان: 74)
امام رضا عليه السلام درباره بهداشت مسافر مي فرمايند: «اَمّا صَلاحُ المُسافِرُ وَ دَفعُ الَاذَي عَنهُ فَهُوَ أَن لَا يَشرِبُ مِن مَاءٍ كُلُّ مَنزِلٍ بِبَردِهِ اِلَّا بَعدَ اَن يَمزُجُهُ بِماء المَنزِلِ السّابِقِ؛ اما صلاح مسافر و حفظ او از آزار سفر بايد كه از آب هيچ منزلي كه در آن وارد مي شود، نياشامد، مگر اينكه قبلاً آن را با آب منزل سابق ممزوج كرده باشد».
محمد بن زكرياي رازي و جماعتي از اطباي قديم ميگويند، مخلوط كردن آب منزل سابق با لاحق (منزلي كه بعد وارد ميشود) شرط بهداشت سفر است. آب‌ها مربوط به هر كجاي دنيا كه باشند، از نظر عناصر تركيبي با هم يكسانند (تمام آنها از يك سهم اكسيژن و دو سهم هيدروژن تركيب شدهاند)، ولي از نظر موادي كه با آن مخلوط شده است، با هم تفاوت دارند. ميكروب ها چه مضر يا مفيد باشند، ورود دفعي آنها در بدن ايجاد اختلال مي كند؛ زيرا وارد محيط نامساعدي شدهاند و بدن مستعد پذيرايي آنها نبوده است. براي اينكه شخص محيط نامساعدي به دست ميكروب ها نداده باشد و مستعد پذيرايي ميهمان هاي تازه بوده باشد، لازم است آنها را به همراهي آشنايان قبلي وارد بدن كند، يعني مسافر آب منزل سابق را با لاحق بياميزد. (امام علي ابن موسي الرضا عليه السلام ، 1370: 284)
در جاي ديگر امام ميفرمايد: «يَتَزَوَّدَ الْمُسَافِرُ مِنْ تُرْبَةِ بَلَدِهِ وَ طِينَتِهِ الَّتِي رُبِّيَ عَلَيْهَا وَ كُلَّمَا وَرَدَ إِلَي مَنْزِلٍ طَرَحَ فِي إِنَائِهِ الَّذِي يَشْرَبُ مِنْهُ الْمَاء.» (بحارالانوار، 1363: ج59: 326) لازم است مسافر مقداري از خاك شهر خود و سرزميني كه در آن تربيت يافته بردارد و به هر شهري كه وارد ميشود، خاك را در ظرف آب آشاميدني خود بريزد و خوب آن را به هم آميخته، محلول را به كناري بگذارد تا گل آن كاملاً رسوب كند و آب صاف را بياشامد. آب‌ها مواد اختلاطي خود را از محل جريان و منبع خود مي گيرند و چون خاك ها از نظر املاح و فلزات مختلفند، آب‌ها نيز يكسان نيستند. شخص اهل هر آب و خاكي كه بوده و در آن تربيت يافته باشد، مزاجش به اقتضاي آنجاست. مسافرت شخص را به ترك عادت و خلاف طبيعت وادار مي كند، براي آنكه از خطر ترك عادت مصون باشد بهترين دستور، دستور فوق است؛ زيرا در اين صورت يك مرتبه و دفعتاً مخالفت با عادت نشده و يك مرتبه وارد آب و هواي مخالف نگشته، بلكه برزخي براي خود انتخاب كرده است.
ريختن خاك در آب آشاميدني، به طريق مذكور در صورت سلامت آب يك نوع واكسن طبيعي است و در صورت آلودگي آن يك طريق ضدعفوني ساده و بيضرر است. در اين مورد نيز محمد بن زكرياي رازي و جمعي از قدما موافقند و ابن زكريا در كتاب اطعمه و اشربه خود تصريح مي كند: «لازم است مسافر كمي از خاك وطن خود را در آب آشاميدني خود بريزد و پس از صاف شدن بياشامد». (امام علي ابن موسي الرضا عليه السلام ، 1381: 286 ـ 287)
حضرت رضا عليه السلام مي فرمايد: «شخص مسافر هنگام سفر از سيري شديد يا گرسنگي زياد بپرهيزد، خود را ميان سيري و گرسنگي در حال تعادل نگه دارد و در گرماي شديد نبايد مسافرت كند.» مسافر بايد از غذاهاي سرد مزاج مانند عريض (گوشت تازه) و هلام (گوشت بدون چربي) و سركه و روغن نباتي و آبغوره و ديگر غذاهاي سرد استفاده كند. حركت شديد و طولاني در گرماي شديد براي اشخاص لاغر اندام و گرسنه پسنديده نيست، به ويژه كه با شكم گرسنه هم توأم باشد، ولي اين اعمال براي بدن هاي چاق مفيد است. (عسگري، 1366: 88)
بهترين آب‌ها خواه براي مسافرت و خواه براي خوردن در محل آبي است كه از چشمههاي سمت مشرق هر محل برداشته شود و بايد آبي كه مينوشيد سفيد و سبك باشد، بهترين آب‌ها براي نوشيدن آبي است كه نخستين اشعه خورشيد در فصل تابستان از بالاي آن بگذرد، يعني همان چشمههاي قسمت شرقي كه آفتاب قبل از رسيدن گرماي شديد، به آنها ميتابد و گواراترين آب‌ها آن است كه جريانش از كوه هاي خاكي سرازير شود؛ زيرا اين قبيل آب‌ها در فصل زمستان سرد و در فصل تابستان موجب لينت و نرمي معده ميشوند و اين آب براي مزاج‌هاي گرم بسيار مفيد است. همچنين توصيه ميشود از آب‌هاي شور پرهيز كنيد كه داراي حجم سنگين مي باشند و سبب يبوست مزاج ميشوند. آب‌هاي برف و يخ مطلقاً فاسد هستند و براي بدن آدمي توليد فساد مي كنند، اما آب باران، سبك و گوارا و مفيد است، منتها با اين شرط كه در گودال ها زياد نمانده باشد. (عسكري، 1366: 90)
امام رضا عليه السلام درباره حجامت مي فرمايند: «لازم است قبل از خون گرفتن قريب دوازده ساعت از مقاربت با زنان اجتناب كرد. روزي را براي خون گرفتن بايد اختيار كرد كه هوا صاف و روشن باشد و باد و طوفاني در كار نباشد. وقتي تصميم گرفتي حجامت كني از نظر وقت بايد بين دوازدهم و پانزدهم ماه باشد؛ زيرا خون گرفتن در اين دو سه روزه بيشتر به بدن صحت ميبخشد. از اين مدت كه گذشت، حجامت مكن، مگر در صورتي كه ناچار شوي؛ زيرا هر چه قدر ماه رو به نقصان گذارد و باريكتر شود، خون نيز در عروق از هيجانش كاسته و رو به نقص مي گذارد. چنان كه هر قدر ماه بزرگ و كامل شود، هيجان خون بيشتر مي گردد.
حجامت از نظر مراتبي كه تكرار ميشود، تابع سن است. كسي كه در مرحله بيست سالگي است، هر بيست روز يك مرتبه و سي ساله، هر سي روز يك بار، همچنين چهل ساله و پنجاه ساله، به نسبت هر ده سالي كه بر عمرش اضافه ميشود، ده روز ديرتر حجامت كند. (عسكري، 1381: 63). خوني را كه حجامت بيرون ميآورد، از رگ‌هاي كوچكي است كه در ميان گوشت پنهان است. شاهد اين مطلب آن است كه بر خلاف فصد ايجاد ضعف نمي كند». (همان، 217)
حجامت در گودي پس گردن (نقره) درباره سنگيني سر سودمند است. حجامت اخدعان، (دو رگي است كه در دو طرف پشت گردن واقع شده) سر و صورت و چشم ها را از سنگيني و رخوت بيرون ميآورد و براي درد دندانها بسيار نافع است. حجامت از ميان دو كتف درباره بيماري خفقان، تپش قلب، دوران سر كه از امتلاي معده و حرارت باشد، سودمند است و گاهي دردهاي مزمن را كه در كليهها و مثانه و رحم پيدا ميشود، تخفيف مي دهد، خون حيض را روان مي گرداند، جز اينكه بدن را كمي ضعيف و لاغر مي كند و در بعضي از اوقات باعث شب‌كوري و سنگيني بدن ميشود، مگر در مورد بيماران ثالول (دانههايي است كه در بدن به شكل آبله پيدا ميشود) و مبتلايان به دمل بسيار نافع است.
چيزي كه در تخفيف درد حجامت خيلي اثرگذار است، اين است كه در مرتبه اول كه شاخ حجامت را مي‌گذارند، كم و سبك بمكند و به تدريج بر آن بيفزايند و در مراتب بعد بيشتر از قبل مكيده شود. تيغ را در محل حجامت بايد به مدارا و نرمي كشيد و قبل از زدن تيغ بهتر آن است كه با روغن، محل را ماساژ دهند. (امام علي ابن موسي الرضا عليه السلام ، 1370: 64 ـ 65)
امام رضا عليه السلام مي فرمايند: «روزي را كه حجامت مي‌كني، حمام مرو كه موجب درد ميشود. اگر بتواني مقداري آب گرم بر سر و بدنت بريز، البته به فاصله يك ساعت بعد از حجامت. بعد از حجامت همان طور كه گفته شد، از دخول حمام پرهيز كن كه باعث تب دائم ميشود. همچنين روزي را كه در آن حجامت مي‌كني، از حركت زياد و خشم و غضب و عمل مجامعت پرهيز كن و گوشت ماهي و تخم مرغ را با هم غذاي يك وعده خود قرار مده؛ زيرا اجتماع اين دو خوراكي در معده انسان مولد ناخوشي نقرس و قلنج و بواسير و درد دندان است». (امام علي ابن موسي الرضا عليه السلام ، 1370: 63)
«نوشابههايي كه براي پس از حجامت مفيدند، مكيدن انار ملس، نوشيدن شربت‌هاي شاديبخش و خوردن غذاهاي مقوي، ولي زود هضم مثل (ساك) و بعد هم استراحت روحي و جسمي و دوري جستن از فعاليت و حركات و دور نگه‌داشتن اعصاب از هيجانات است. در زمستان و هواي سرد، قدري سكنجبين عسلي بنوش كه چون به اين دستور عمل كني از برص و بهق و لقوه و جذام به اذن خداوند متعال، در امان خواهي بود. و تا سه ساعت بعد از حجامت غذاي شور نخور؛ زيرا بيم آن است كه به خارش گرفتار شوي». (همان: 63 ـ 66)
آنچه توجه امام رضا عليه السلام را در رساله الذهبيه به خود معطوف داشته، كيفيت خواب است كه دستور مي دهد، هنگامي كه انسان با معده پر به رختخواب برود، بايد از پهلوي راست به پهلوي چپ بغلتد، چون در اين صورت است كه معده سنگين او آرام مي شود و به قلب فشار نميآورد، اما وقتي‌كه معده خالي شد، شخص مي تواند به هر پهلو كه بخواهد بخوابد و براي هركدام خواصي هست. (عسكري، 1366: 49)
بهداشت در دين اسلام امري مهم است و رعايت آن در برخي موارد، ضروري و از نظر شرعي، واجب است. رعايت بهداشت فردي به غير از انتفاعات فردي باعث ميشود افراد جامعه نيز از بيماريهاي مختلف دور بمانند. لزوم تقيد مستمر و همه‌گير به بهداشت فردي، به شيوه و سبك زندگي افراد جامعه برميگردد و يكي از ابزارهاي مؤثر براي ترويج اين نوع از سبك زندگي در جامعه ايراني رسانه ملي است. رسانه ملي ميتواند با ارائه برنامههاي بهداشتي برگرفته از قرآن، احاديث و روايات ائمه اطهار عليهم السلام كه كم هم نيستند، در مسير اين فرهنگ‌سازي نقش مهم و اساسي داشته باشد. ازاينرو، در اين نوشتار، با تكيه بر روايات حضرت امام علي ابن موسي الرضا عليه السلام ، بهداشت دهان و دندان، بهداشت بدن و استحمام، بهداشت مسافر، بهداشت حجامت و بهداشت خواب، از مؤلفههاي اصلي بهداشت فردي معرفي شدند كه محتواي درخوري براي برنامههاي بهداشتي رسانه ملي قابل ارائه دارند. يادآوري ميشود، هدف از بهداشت تأمين رفاه كامل جسماني، رواني و اجتماعي است و فقط نبودن بيماري و نقض عضو نيست. در فرهنگ اسلام رعايت بهداشت فردي گامي در مسير عبادت و جلب رضاي خداوند متعال است كه ميتواند به توسعه اجتماعي و فرهنگي جامعه اسلامي بينجامد. در اين جهت، مباني اعتقادي و عملي بهداشت فردي و آموزههاي فراواني كه در فرهنگ اسلامي وجود دارد، ميتواند سرلوحه تلاش‌هاي فرهنگي قرار گيرد. در اين زمينه، برنامههاي پخش شده در رسانه ملي با محتواي بهداشت فردي و با رويكرد اسلامي ميتواند در گسترش اين فرهنگ بسيار اثرگذار باشد. براي افزايش اثربخشي برنامههاي بهداشتي رسانه ملي، اين پيشنهادها ارائه ميشود.
يكي از عناصر مهم در هر برنامه آموزشي، محتواي آن است؛ زيرا اثرپذيري مخاطبان در كنار شكل و قالب ظاهري به ميزان زيادي به محتواي برنامه ها برمي گردد و با وجود چارچوبي كلي و منظم مي توان برنامه هاي سودمند و سازنده اي در اين زمينه توليد كرد.
از مهم‌ترين مراحل براي توليد محتواي ديني برنامههاي آموزش بهداشت، تهيه فهرستي از موضوع‌هاي بهداشتي است. اين فهرست بايد موضوع‌هايي را در برگيرد كه آشنايي، علاقه و ارتباط مخاطب را با برنامه فراهم آورد و موجب جذب مخاطب به اين گونه برنامهها و يادگيري از آنها شود.
مبناي انتخاب موضوع‌ها ميتواند اين موارد باشد:
ـ موضوع‌هاي كاربردي و ضروري در حيطه بهداشت: مانند بهداشت فردي، بهداشت محيط، بهداشت رواني و مانند آن؛
ـ موضوع‌هايي كه محتواي ديني آنها موجود باشد: سخنان ائمه عليهم السلام و بزرگان دين درباره موضوع‌هاي مورد نظر. اين نكته اهميت و اولويت موضوع‌هاي مورد بررسي در ديدگاه اسلامي و كلام ائمه عليهم السلام را نشان مي دهد.
پس از تهيه فهرست موضوع‌ها، آنها را با توجه به اين موارد اولويت بندي مي‌كنيم:
ـ اصول حاكم بر برنامه هاي آموزش بهداشت؛
ـ علاقه و نيازهاي مخاطبان؛
ـ نظر كارشناسان كميته توليد محتوا.
مجموعه برنامه هاي آموزش بهداشت بايد به گونه اي طراحي شود كه اين موارد در نظر گرفته شود. در واقع، انتظار از برنامه هاي آموزش بهداشت اين است كه حتماً به موارد زير توجه شود:
ـ آموزش بهداشت به وسيله كارشناسان ماهر كه با زباني ساده و گويا به شرح موارد بهداشتي بپردازند؛
ـ تفهيم مفاهيم بهداشتي با زبان قصه و طنز (در برنامه هاي كودك ونوجوان)؛
ـ آشنايي مخاطبان با دستورالعمل هاي بهداشتي در دين اسلام؛
ـ آشنايي مخاطبان با دستورالعمل هاي وارده از پيامبر صلي الله عليه و آله و ائمه معصومين عليهم السلام ؛
ـ نشان دادن عملي موارد بهداشتي مانند شيوه صحيح مسواك زدن؛
ـ پخش برنامه ها در ساعت‌هاي مناسب و متناسب با مخاطبان موضوع برنامه؛
ـ پخش تكرار برنامه ها.
در اين مرحله هر گونه توليد محتوا بايد براساس چارچوب انتظارات و در قالب فعاليت هاي ياددهي ـ يادگيري، با توجه به سن مخاطب انجام پذيرد. براي نمونه، در برنامه هاي كودك و نوجوان آموزش از راه قصه خواني، شعرخواني، بازي، نقاشي و براي جوانان و بزرگ‌سالان به صورت مشاهده عملي و بحث و گفت‌وگو صورت بگيرد. بديهي است، اين فعاليت ها بايد براساس معيارهاي آموزشي صدا و سيما، طراحي و توليد شوند.
برنامه توليد‌شده پيش از پخش، بررسي و بازبيني شود تا كاستي‌هاي احتمالي برطرف و محاسن آن تقويت شود. اين بررسي ها براساس اين موارد است:
ـ از منظر اصول حاكم بر برنامه هاي آموزشي در رسانه ملي؛
ـ تهيه براساس چارچوب انتظارات؛
ـ از نظر برنامه ريزي و اجرا (در قالب ياددهي ـ يادگيري)؛
ـ دريافت نظرات اصلاحي و تأييد كارشناسان حوزه بهداشت.
اين نوشتار با تكيه بر روايات منتسب به امام علي ابن موسي الرضا عليه السلام به بخشي از حيطه بهداشت فردي در نگاه ايشان پرداخته است، ولي پيشنهاد ميشود در سطحي گسترده‌تر، پژوهشگران گوناگون بر مبناي تعاليم ناب قرآن و اهل بيت عليهم السلام نظام موضوعي كلاني در حوزه سلامت و بهداشت تهيه كنند تا موجبات غني‌سازي هر چه بيشتر برنامههاي حوزه سلامت رسانه ملي با رويكردي ديني فراهم آيد. اتخاذ رويكردي رسانهاي و ارتباطي در تدوين اين نظام موضوعي، احتمال افزايش اثرگذاري اين برنامهها را افزايش ميدهد و براي رسانه ملي جنبه كاربردي‌تري دارد.
قرآن كريم.
حسنلو، امير علي. 1391. بهداشت فردي در سيره نبوي. فصل‌نامه علمي ـ تخصصي حبل المتين.
طبرسي، حسن بن فضل. 1378. مكارم الاخلاق. قم: شريف الرضي.
قانع، حميد. 1392. سبك زندگي براساس آموزههاي اسلامي(با رويكرد رسانهاي). قم: مركز پژوهش‌هاي اسلامي صداو سيما.
طباطبايي، (علامه) سيد محمدحسين. 1367. تفسير الميزان. قم: جامعه مدرسين.
عبد الحميد بن هبه‌الله، ابن ابي‌الحديد. 1388. شرح نهج البلاغه ابن معتزلي.ترجمه: غلامرضا لايقي. تهران: كتاب نيسان.
معتمدي، عبدالله. 1392. سبك زندگي مطلوب براساس ديدگاه ارتباطي (ارتباط انسان با خود، خداوند، ديگران و طبيعت). ويژه‌نامه سبك زندگي. سال چهارم: شماره 13.
علي ابن موسي الرضا عليه السلام . 1370. طب الرضا ـ طب و بهداشت از امام رضا عليه السلام . ترجمه: نصيرالدين امير صادقي. تهران: انتشارات معراجي.
علي ابن موسي الرضا عليه السلام . 1389. نامه زرين سلامت(ترجمه: رساله ذهبيه). ترجمه: محمد دريايي. مشهد: بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس رضوي.
عمر بن بحر، جاحظ ابوعثمان. 1419ه .ق. البخلاء. بيروت: دارالمكتبه الهلال.
محمدباقر، مجلسي. 1403. بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار. تهران: دار الكتب اسلاميه.
مرتضي، عسكري. 1366. طب الرضاو طب الصادق عليه السلام (طب و درمان در اسلام). تهران: انتشارات فؤاد.
ناصر، مكارم شيرازي. 1374. تفسير نمونه. تهران: دار الكتب اسلاميه.
نهج البلاغه. 1379. ترجمه: محمد دشتي. قم: انتشارات الهادي.
Pat crissey.2005. personal hygiene?what that got to do with me?.london:Jessica kiagsley publisher.
