زهره طاهرپور*
خديجه قاسمي**
چكيده
همواره دين مبين اسلام به سبك زندگي اسلامي توجه داشته و براي جنبه‌هاي زندگي انسان رهنمودهايي را ارائه كرده است كه در لابه‌لاي آن ميتوان انسان را در مسير رشد قرار داد. اين در حالي است كه در جامعه ايراني، به تدريج بسياري از آموزه هاي اسلامي، از جمله تربيت ديني كم‌رنگ و عرصه را براي زندگي غيرديني فراهم شده است. در اين جهت، پژوهش حاضر با رويكرد اسنادي و با هدف تعيين نقش رسانه ملي در تربيت ديني، به اين نتايج دست يافته كه رسانه ملي به دليل اثرگذاري بر ساحتهاي گوناگون زندگي، نقشي فراتر از توليد برنامه دارد. ازاينرو، پاي‌بندي به دين و نهادينه ساختن ارزشهاي اسلامي و حذف برنامههاي ضد ديني از مدار رسانه، بسيار با اهميت است. بر همين اساس، تلاش كرديم قوت‌ها و ضعف‌هاي رسانه ملي را مشخص كنيم و سخناني از امام رضا عليه السلام را يادآور شويم تا شايد بتوانيم براي تربيت صحيح اسلامي گامي برداريم.
كليد واژگان: سبك زندگي، تربيت ديني، رسانه ملي، سيره تربيتي امام رضا عليه السلام .
سبك زندگي مجموعه اي از الگوهاي نظام مند رفتاري است كه خاستگاه آن را باورها، ارزشها و هنجارهاي شكل‌گرفته در يك فرهنگ تشكيل مي دهد. بي‌گمان پذيرش منفعلانه از سبك زندگي براي جوامع مسلمان، كه از گنجينه‌اي ارزشمند در حوزه سبك زندگي بهره مند هستند، شايسته نيست و طبيعي است كه به اقتضاي اسلامي بودن جامعه ايراني، بر سبك زندگي اسلامي تأكيد ويژه شود. زماني اهميت اين نكته چند برابر مي شود كه متوجه باشيم صرفاً سبك زندگي، بحثي كتابخانه اي نيست و شامل جنبه‌هاي زندگي فردي و اجتماعي انسان‌ها ميشود. پس نمي توان آن را در قالب قانون يا بخش نامه ارائه كرد، بلكه براي بخش هاي مهمي از آن، بايد بسترسازي مناسبي صورت گيرد و با تبليغ هميشگي ارزشهاي ديني، به صورت هنجارهاي اجتماعي درآيد. در اين صورت، نقش رسانه ملي به عنوان نهادي مهم در شكلگيري سبك زندگي، كاملاً به چشم مي آيد. رسانه و محصولات رسانه اي، از مهم‌ترين عوامل اثرگذار بر شكل گيري سبك هاي تازه زندگي يا تغيير سبك هاي زندگي هستند، به ويژه آنكه رسانه در جهان امروز، مرزها را درنورديده و به دوردست ترين و دستنيافتني ترين نقاط زمين رخنه كرده است. (فاضل قانع، 1392: 223) همچنين با انتقال اطلاعات و شكل دهي به افكار عمومي نقش بيبديلي ايفا مي كند، به گونه اي كه كمتر عرصه اي از زندگي را مي توان يافت كه رسانه در آن حضور نيافته يا در آن نقشي ايفا نكرده باشد. در اين ميان، راديو و تلويزيون از نظر آموزش غيررسمي و الگوسازي، جايگاه ويژه اي دارند و به دليل استفاده هم‌زمان و هماهنگ از تصوير و صدا، تأثير انكارناپذيري بر مخاطبان خود مي‌گذارند و به سبب گيرايي و جذابيت هاي خاص خود، نقش و سهم بيشتري در انتقال الگو هاي رفتاري و فرهنگ سازي دارند؛ (شعباني اصل، 90 13: 39) به گونهاي كه اگر اين الگوها، برگرفته از آموزه هاي ديني باشد و ارزشهاي مذهبي را معرفي كند، مي تواند درتربيت ديني افراد نيز، مؤثر باشد.
در اين جهت، اهل بيت عليهم السلام نيز يكي از برترين اسوه ها در جامعه اسلامي هستند كه مي توانند در همه زمينه ها، الگوي همگان باشند. بر همين اساس، انساني كه ميخواهد سبك زندگي خود را همسو با ارزشهاي ديني قرار دهد، بايد به موعظه اي گوش فرا دهد كه او را به پروردگارش نزديك سازد و ايمان را در دل او استوار و ريشه‌دار كند. سخنان امامان نيز لبريز از ايمان و سرشار از نتايج سودمند است و از آنان فروغ حكمت مي درخشد كه بايد هر انسان مسلماني كه مي خواهد به اصول و مبادي اسلام متعهد باشد، آنها را در زندگي خود به كار بندد؛ زيرا همين اصول و آموزهها توانست جامعه ستم پيشه دوره جاهليت را به جامعه سرشار از فضيلت، محبت، برابري و دادگري مبدل سازد. (محمدزاده، 1388: 316) در اين ميان، جامعه ايراني به دليل اينكه در حضور امام رضا عليه السلام قرار دارد، شايسته است اين امام رئوف را بهتر بشناسد كه اين شناخت در گروي تفكر در نوع رفتار و گفتار امام رضا عليه السلام است و همسو با اين شناخت است كه ميتوان او را به عنوان سرمايه‌اي ارزشمند، بهتر به جهان اسلام معرفي كرد.
بهتراست در جهت تشريح جنبه‌هاي مرتبط با مسئله اصلي نوشتار، با اين پرسش آغاز كنيم كه چگونه رسانه ملي ميتواند نقش تربيتي خود را ايفا كند؟
رسانه يكي از عوامل اثرگذار بر شكل گيري سبك زندگي افراد است. امروزه بهره‌مندي از رسانه امري طبيعي است و آن چنان با رفتارهاي روزمره درآميخته كه به ندرت مي توان از تأثير آن آگاه شد؛ چرا كه رسانه بخش مهمي از زمان و مكان را در زندگي روزمره اشغال كرده است. از نظر مكان، امروزه تلويزيون در خانه، جايي قرار مي گيرد كه همه پيرامون آن مي نشينند و از نظر زمان، هر فرد بخش مهمي از ساعات روز را به رسانه اختصاص مي دهد. (جلالي، 1391) رسانه از اين راه ميتواند با شيوه زندگي افراد عجين شده و سبك زندگي افراد را در ابعاد مختلف تغيير دهد. (انفرادي، 1392)
به باور بيليگ، رسانه هاي گروهي بيشتر به شيوه اي غيرمستقيم، اما فراگير، اطلاعات و آگاهي هاي بسياري را به مخاطبان منتقل مي كنند و زندگي روزمره آنان را زير نفوذ خود قرار مي دهند. بديهي است كه كودكان و نوجوانان نيز از اين اثرپذيري، مستثنا نيستند. همچنين شواهد پژوهشي متعدد وجود دارد كه نشان مي دهد رسانه هاي گروهي، به ويژه تلويزيون، فيلم هاي سينمايي و مطبوعات مي توانند بر دانش و باورهاي ملي مخاطبان و گروه‌هاي سني مختلف اثر بگذارند. (فراهاني، 1391: 42) بر همين اساس رسانه مي تواند شيوهاي از زندگي را ترويج كند و با اثرگذاري بر افكار مخاطب، عملكرد او را نيز تغيير دهد و با تأثير همه‌جانبه‌اي كه دارد، ميتواند يكي از عوامل بسيار مهم دگرگوني ارزشها و باورها باشد. (جلالي، 1391)
با توجه به اين اثرگذاري چشمگير، پس از انقلاب اسلامي دگرگوني هاي گسترده‌اي درعرصه رسانه ملي شكل گرفت و مهم‌ترين رسالت رسانه جمعي، به ويژه صدا و سيما، تعالي اخلاق و پيشبرد جامعه به سوي كمال شمرده شد و بر حذف همه مظاهر غيرديني از عرصه رسانه تأكيد شد. ازاينرو، مسئولان و برنامه سازان راديو و تلويزيون نيز ملزم شدند در توليد و پخش برنامه ها، به ارزشها و هنجار هاي سرچشمه گرفته از فرهنگ اسلامي توجه كنند و ارزشهاي اسلامي را ترويج دهند.اين امر در دهه اول انقلاب آشكارا ديده مي‌شد، ولي در سال هاي اخير، به دليل دگرگوني هاي چشمگير در بخش هاي گوناگون فرهنگي ـ اجتماعي جامعه ايران، شاهد نمايش و گسترش ارزشها، هنجارها و رفتارهايي از سوي رسانه هستيم كه با فضاي حاكم بر دهه اول انقلاب تفاوت فاحشي دارند و در گسترش ارزشهاي دنيوي و غيرديني نقش بسزايي دارند. (آقاپور، 1388: 81)
رفيع‌پور در پژوهشي، به تحليل محتواي چند فيلم و سريال تلويزيوني پرداخته و كوشيده است تا تغيير ارزشها را از فضاي حاكم بر آنها مشخص كند. نتيجه گيري رفيع‌پور، بدين گونه است كه از يك سو ارزشهاي مادي در برنامه هاي راديو و تلويزيون در حال گسترش اند و از سوي ديگر، همراه با آن، ارزشهاي مذهبي در حال تضعيف هستند. (همان: 89) در واقع، بخشي از برنامههاي رسانه به دلايل گوناگون همچون، ناآگاهي يا سهلانگاري سازندگان برنامه ها، به شكلي غيرمستقيم، برخي آموزه هاي ديني و اخلاقي را ناديده گرفته و آسيب هايي به آنها وارد كرده است. (همان: 95)
با توجه به اين موارد، اهميت برنامه ريزي در رسانه ملي كه بايد بر اصول و مباني ديني استوار باشد، نشان داده مي شود و از رسانه ملي انتظار مي رود رفتارها و هنجارهاي غيرديني را در برنامههاي خود به نمايش بگذارد و با الهام از آموزههاي ديني ارزشهاي اسلامي را معرفي كند و با ارائه الگوهاي اسلامي، مسير را براي سوق دادن افراد به سوي گزينش ارزشهاي برگرفته از آموزه ها و الگوهاي مذهبي هموار سازد. حال با توجه به اين موارد، در اين پژوهش اين مسئله مطرح است كه رسانه ملي چه رسالتي بر عهده دارد؟ در اين زمينه چه كاستي هايي دارد و چه تأثيري در نهادينه‌سازي ارزشهاي اسلامي مي تواند داشته باشد؟
سبك زندگي: سبك زندگي انسان شامل جنبه فردي، اجتماعي، مادي و معنوي است كه شكل گيري آن حول محور ارزشها، معتقدات، تمايلات و رفتارهاست. (مهدوي كني، 1387: 75)
تربيت ديني: تربيت ديني فرآيندي است كه آدمي را براي نحوه خاصي از حيات مهيا مي سازد. اين نحوه زندگي، برمبناي اصول، قواعد و راهبردهاي از پيش تعيينشده اي شكل مي گيرد كه از راه دين و عقايد و شريعت به آدمي عرضه شده است. (پورطهماسبي، 1391: 157)
رسانه: در بيان مفهوم رسانه، تعريف‌هاي گوناگوني وجود دارد، از جمله به وسايل انتقال پيام از فرستنده يا فرستندگان به مخاطب يا مخاطبان گفته ميشود. (گلاب بخش، پيشوايي، 1392: 14) در اين نوشتار، منظور از رسانه، رسانه ملي است.
سيره تربيتي امام رضا عليه السلام : سيره عبارت از سبك رفتار، كيفيت سلوك ميان مردم و الگو و روش كرداري اشخاص در زندگي است. بنابراين، سيره امام رضا عليه السلام ؛ يعني سبك نوع رفتار و كردار آن حضرت در طول زندگي و شيوه برخورد و نوع رفتار و كيفيت سلوك آن حضرت در جنبه‌هاي فردي، اخلاقي، اجتماعي و ابعاد ديگر. (زارعي سبزواري، 1390: 15) در اين نوشتار، منظور از سيره تربيتي، سيره نظري و گفتاري امام رضا عليه السلام است كه از متون متعدد گردآوري شده است.
اگر آموزه هاي دين را حاكم بر شكل گيري همه باورها و ارزشها و هنجارهاي لازم براي جهت دهي و الگوبخشي به رفتار و كنش انساني بدانيم، محدود نكردن دين به فهم زماني خاص، باور به تكامل پديده فرهنگ بشري و سهيم بودن اراده انسان‌ها در آن و تبيين درست ارتباط ميان فرهنگ متغير و دين ثابت، ما را به اين ديدگاه رهنمون مي سازد كه دين و آموزه هاي وحياني آن مي تواند منشأ شكل گيري سبك زندگي باشد. (فاضل قانع، 1391: 59)
آدلر در الگوي خود، فرايند شكل گيري سبك زندگي را چنين بيان مي كند: «آگاهي نسبي انسان از داشته هاي موروثي خود، او را در شناخت جهان پيرامونش توانا مي سازد. اين آگاهي و شناخت به فرد كمك مي كند تا طرحي از جهان را در ذهن خود ترسيم كند. فرد براساس اين طرح، در موقعيت هاي برتر، احساس كهتري ميكند كه او را براي جبران اين فاصله و رسيدن به امنيت خاطر وامي دارد تا برترين الگو را براي حركت برگزيند. فرد حركت يا اقدام (كنش) را از تجهيزات موروثي خود شروع و سعي مي كند با قدرت خلاقيت خود بر محدوديت هاي وراثتي و محيطي غلبه كند. او با نزديك شدن به هدف، در عين كسب حدي از رضايت و ايمني، به درك جديدي از وضعيت هاي برتر و به عبارتي، آرمان هاي متعالي تر دست مي يابد و دوباره همين فرايند تكرار مي شود.
در اين الگو جايگاه دين كجا مي تواند باشد؟
(دين مي تواند داراي آگاهي ها، تجربه‌ها و تمايزهايي ميان امور قدسي و غير آن (جهان بيني) باشد كه فرد را در شناخت خود و جهان پيرامونش كمك كند و در ترسيم طرحي از آنها در ذهنش و تعيين آرمان خود ياري رساند.
( دين، احساس هايي را در فرد برمي انگيزاند، مانند ترس، احترام، ايمني، رضايت و گناهكاري، كه اين احساس ها مي تواند در احساس كهتري فرد اثر بگذارد و آن را تقويت يا تضعيف كند. (مهدوي كني، 1387: 219)
در واقع، دين تعيين‌كننده روش زندگي است واعمال و رفتار انسان نيز سرچشمه گرفته از اعتقادات انسان است كه در صورت اعتقادات ضعيف، هيچ ملاكي براي رفتار نيك و بد خود ندارد و هر رفتاري مي تواند از او سر بزند. بنابراين، دين مي تواند احساس هايي مانند وجدان را در فرد ايجاد كند كه اين احساس مانع از عمل يا رفتار خاصي مي شود. در اين ميان، رسانه مي تواند با بيان كردن و نشان دادن ارزش هاي مذهبي، اين احساس را به وجود آورد تا مخاطب با ميل و اراده خود، به رعايت ارزش هاي اسلامي بپردازد.
در دوره هاي زماني گوناگون، ديدگاه هاي متفاوتي درباره نوع و ميزان اثر رسانه بر مخاطب ارائه شده است. در اين ميان، به برخي از نظريه هاي دوره هاي اخير اشاره ميشود كه به قدرت نامحدود رسانه بر مخاطب اشاره مي كنند.
نظريه «كاشت» حاصل دو دهه مطالعه جرج گربنر درباره تأثير تلويزيون بر مخاطبان است. براساس نظريه كاشت مخاطبان در دريافت پيام هاي رسانه ها، به ويژه تلويزيون، مانند زمين مستعدي هستند كه مي توان هرچه را خواست، در آنها كاشت و پرورش داد. بنابراين ، معنا به وسيله رسانه ها توليد مي شود و مخاطبان با پذيرش چنين معناهايي به همديگر نزديك تر مي شوند. تمركز نظريه «كاشت» به بررسي تأثير تصويرسازي تلويزيون از واقعيت بر فهم مخاطبان از واقعيت قرار دارد. اين نظريه يكي از اشكال اثر رسانه ها در سطح شناختي بوده و مربوط به اين موضوع است كه قرار گرفتن در معرض رسانه ها تا چه حد ميتواند به باورها و تلقي عموم از واقعيت خارجي شكل دهد. نظريه «كاشت» نشان دهنده تأثير بلندمدت رسانه هايي است كه اساساً در سطح برداشت اجتماعي، عمل مي كنند. بنا بر اين نظريه، تلويزيون از نظر عمق و نفوذ قابل ملاحظه اش، نيروي فرهنگي قدرتمندي محسوب مي شود. (محمدي سيف،1392: 62)
نظريه ديگر در اين زمينه، نظريه «برجسته سازي» يا «نظريه تعيين دستور كار» است كه معتقد است چيزي كه برجسته شود اهميت پيدا مي كند. رسانه ها با اهميت دادن و برجسته كردن برخي اخبار و موضوع‌ها، آنها را در دستور كار جامعه قرار مي دهند و با وزن دادن به آنها، نيروهاي جامعه را به آن مشغول مي كنند. (همان: 63)
نظريه «الگوبرداري» ، معتقد است رسانه هاي جمعي، به ويژه تلويزيون و سينما، مردم را بر پايه الگوهاي گوناگون رفتاري به عمل وا مي دارند. اين تصاوير ميتوانند به عنوان «الگوهاي رفتاري» عمل كنند و قابل تقليد باشند، اين نظريه توضيح مي دهد چگونه تماشاي رفتار ديگران در رسانه ها يا به راههاي ديگر، سبب اكتساب آن مي شود. اهميت بسيار نظريه الگوبرداري در تلويزيون و سينما از آنجاست كه آنها افراد يا « الگوها» را در حين انجام عمل واقعي نشان مي دهند و ما مي توانيم در فيلم هاي مختلف و ديگر برنامه ها، رفتار آنها را در موقعيتهاي مختلف اجتماعي تماشا كنيم. بنابراين، نمايش رفتار، مشكلي واقعي تر از زماني است كه در رسانه هايي مانند راديو و مطالب چاپي، فقط توصيف كلامي مي شود. (همان: 64)
اين نظريه‌ها، حاكي از آن است كه الگوهاي زيادي در جامعه وجود دارد كه رسانه مي تواند آنها را به نمايش گذارد و وقتي الگويي، زياد به نمايش گذاشته شود، به اين معناست كه ارزش بيشتري به آن داده و به نوعي برجسته شده است. در اين حالت، مخاطب نيز به طور ناخودآگاه به امر برجسته شده، توجه بيشتري ميكند و براي او نيز مهم جلوه داده مي شود. در اين ميان رسانه مي تواند اين الگوها را بر پايه دين اسلام انتخاب كند و با برجسته سازي الگوهاي مذهبي، اين تمايل را در افراد به وجود آورد كه آنها را به عنوان راهنما و الگو برگزينند. در اين جهت، به دليل اينكه افراد، زمان زيادي را صرف تماشاي تلويزيون ميكنند، مي توان گفت كه همواره ذهن مخاطب آماده دريافت پيامي از سوي رسانه است كه ممكن است ناخواسته آن را تقليد كند. در واقع ذهن مخاطب به‌سان كودكي مي ماند كه هر آنچه در اطراف خود مي بيند، در ذهنش شكل ميگيرد و از آن پيروي مي كند.ازاينرو، رسانه نيز ميتواند در ذهن مخاطب اين گونه بپروراند كه الگوهايي در جامعه وجود دارد و قرار گرفتن در مسير آنها و انتخاب راه و روش آنها مي تواند انسان را در مسير سعادت و شكوفايي ديني قرار دهد.
رسانه و محصولات رسانه اي، مهم‌ترين نقش را در فرايند شكل گيري سبك هاي نوين زندگي يا تغيير سبك هاي زندگي دارند. بسياري از فيلم هاي سينمايي، تله‌فيلم‌ها، پيام هاي بازرگاني و برنامه هاي تلويزيوني رسانه ملي در جهت دهي به افكار عمومي و ايجاد تغيير در سبك زندگي نقش دارد. امروزه بدون حضور فيزيكي مي توان الگوهاي رفتاري بسياري را ديده و بررسي كرد و از ميان آنها الگويي متناسب با سليقه و ترجيح خود برگزيد. در جامعه ايراني، رسانه ها، به ويژه تلويزيون، خواسته يا ناخواسته در الگوسازي براي تك‌تك افراد جامعه نقش پررنگي دارند. رسانه ها هم، بستري براي تجلي آرزوها هستند و هم آرزوهاي جديدي مي آفرينند. (فاضل قانع، 1392: 223)
بر اين اساس، ترويج اخلاق در رسانه ملي و ملزم ساختن اصحاب رسانه به رعايت معيارها و اصول ديني و اخلاقي در برنامه ها مهم خواهد بود. اين اقدام، يعني پاي‌بندي به اخلاق اسلامي در تهيه و تدوين برنامه هاي گوناگون مي تواند مبناي درست تعامل و تفاهم رسانه ها و مخاطبان باشد. نقش و تأثير اخلاق در رسانهها، به ويژه رسانه ملي در جامعه، بسيار چشمگير است. پاي‌بندي مجموعه اصحاب رسانه ملي و برنامههايي كه از آن پخش ميشود، به اخلاق اسلامي ميتواند از انحراف اين رسانه جلوگيري كند و زمينه هاي آگاهي بخشي به افكار عمومي را فراهم سازد و جامعه را در مسير رشد و بالندگي قرار دهد. (فولادي، 1391: 27)
با توجه به اين مطالب، رسانه از نظر تربيتي تأثير بسزايي بر مخاطب دارد، به گونهاي كه ميتواند با برنامهريزي در محتواي برنامههاي خود، مخاطب را به سمت دلخواه خود هدايت كند و با گسترش ارزشها و نگرش‌هايي كه بخشي از سبك زندگي قلمداد ميشوند، سبب تغيير نوع رفتار مخاطب شود. در همين جهت، يكي از رسالت‌هاي مهم رسانه ملي در جامعه اسلامي، ارائه تربيت و ترويج سبك زندگي اسلامي است.
رسانه با ايجاد برنامه هاي تربيتي و ديني زنده تلويزيوني و راديويي و... همچنين برنامه هايي در جهت مشاوره دادن مخاطب باعث مي شود رسانه را از حالت خشك و مجازي آن خارج، و تبديل به نهادي پويا كند؛ زيرا حقيقت اين است كه تنها رسانه اي پويا مي تواند به بازتوليد تربيت ديني در جامعه بپردازد، نه رسانه اي كه گرفتار مناسبات توليد و تكنولوژي يك زندگي مدرن شهري است. (پورطهماسبي، 1391: 174) باتوجه به اين جايگاه و نقش مهم رسانه ملي در تربيت لازم است اصول و روش هاي تربيتي آنان شناسايي شود و در حوزه برنامه سازي تربيتي در اختيار رسانه ملي قرار گيرد.
از همين رهگذر، نوشتار حاضر مي كوشد با توجه به رسالت مهم رسانه در حوزه تربيت و نقشي كه در ترويج سبك زندگي ديني مخاطب دارد، برخي از مهم‌ترين روش هاي تربيت رسانهاي را از متون متعدد شناسايي كند و فراروي اين رسانه اثرگذار در جامعه اسلامي قرار دهد.
الگودهي يكي از روش ها و راهكارهاست. اين روش براي جوانان كه از ويژگي الگوپذيري برخوردارند، اهميت شاياني دارد. رسانه در اين شيوه، به معرفي و نشان دادن الگوهايي مي پردازد كه مخاطب از آن تقليد ميكند. در الگودهي، رفتار درست براي يادگيرنده نشان داده مي شود و او پس از ديدن آن رفتار، به تقليد از رفتار الگودهنده مي پردازد. گفتني است، به طور كلي بر مبناي نظريه الگوسازي، براي اينكه مخاطبان رسانه به سمت رفتار خاصي گرايش يابند، بايد انجام آن رفتار را از لواي ديگران در رسانه ببينند تا در نتيجه، به هم سان سازي و كليشه‌برداري از آن رفتار بپردازند. نكته ديگر درباره فرايند الگودهي رسانه، الگوسازي از افراد مثبتي است كه الگو گرفتن جوانان از ايشان، مطلوب و موجب ترقي جوانان خواهد شد و از همين رهگذر، بايد از الگودهي منفي در رسانه پرهيز كرد. (كرباسيان، 1391: 56/57)
آشنايي با زندگي پيشوايان اسلامي، به ويژه آن بخش از مواردي كه شامل ويژگي هاي اخلاقي آنان است، يكي از ضرورت‌هاي مهم است، به گونهاي كه بررسي ويژگيهاي ائمه در طور تاريخ، در جهت خودسازي و تثبيت مباني اخلاقي، فكري و اعتقادي شيعه شايان توجه بوده و آگاهي از رفتار و سخنان گهربار و ارزشمند اين معصومان عليهم السلام بسيار سودمند و آموزنده است. (پاك نيا، 1384: 9)
پس اگر فرد، شخص يا گروهي را پسنديده و جالب بيابد، اين تمايل پديد مي آيد كه نفوذ آن شخص يا آن گروه را بپذيرد و ارزشها و نگرش هاي خود را با ارزشها و نگرش هاي آن شخص يا گروه هماهنگ سازد. (وطني، 1388: 75) تجربه ثابت كرده، حتي با ديدن فيلم در رسانه هاي جمعي مختلف خودي و بيگانه، الگوبرداري در مخاطب صورت مي گيرد و به باورها و ارزش‌هايي كه در او دروني شده، اعتقاد مييابد. (همان: 88) بنابراين رسانه مي تواند با بهرهگيري از روش الگودهي و با نشان دادن پس آيند مطلوب براي يك رفتار، موجب گرايش مخاطب به آن رفتار شود. براساس همين روش، رسانه بايد مراقب باشد براي رفتارهاي نامطلوب، پس آيند مطلوبي به نمايش نگذارد، وگرنه موجب گسترش و تقويت آن رفتار نامطلوب خواهد شد. (كرباسيان، 1391: 59)
الگوزدايي، شيوه فرعي ديگر از تربيت الگويي است. براساس اين روش، شخصيت هاي منفي به گونه اي ترسيم ميشوند كه نوعي دل زدگي و نگرش منفي در مخاطب درباره آن شخصيت كه رفتارهاي ناپسند، باورها يا احساسات اشتباه دارد، ايجاد شود. (همان: 58) اين رويكرد، دقيقاً همان شيوهاي است كه آموزه هاي ديني تأييد كرده و از سوي پيامبر الهي نيز پيگيري شده است. به دليل آنكه وضعيت زندگي مردم و الگوهاي انتخابي آنان براي زندگي، با ايدئال هايي كه دين براي زندگي بشر تجويز كرده، متفاوت است، آن حضرت موضعي آسيب شناسانه در پيش ميگيرد و الگوهاي نادرست زندگي را به آنها گوشزد و الگوهاي جايگزين را معرفي مي كند. (فاضل قانع، 1391: 28)
امام رضا عليه السلام نيز درباره الگوبرداري از خطاكاران و درستكاران مي فرمايد: «كسي كه گناهكاري را دوست داشته باشد، گناهكار است و كسي كه مطيعي را دوست بدارد، مطيع است». (محمدزاده، 1388: 308، به نقل از وسائل‌الشيعه، ج 11، ص 466)
تداعي معاني يكي از روش هايي است كه مي توان در جهت تربيت و التزام به يك رفتار استفاده كرد. با بهره گيري از اين روش، مي توان رفتار خاصي را به همراه امري كه براي مخاطب، مثبت به شمار مي رود، همراه كرد تا آن رفتار براي او تداعي گر آن امر مثبت باشد و از اين راه، به آن رفتار علاقه مند گردد و به سوي انجام آن گرايش يابد. براساس اين روش، رسانه بايد از همراه كردن رفتارهاي نامطلوب با امور مطلوب و مورد توجه جوان خودداري كند؛ وگرنه ممكن است به طور ناخواسته موجب ترويج رفتار نادرستي شود. براي نمونه، اگر همواره رسانه افراد بدحجاب را در قالب افرادي جذاب، زيبا و خوش تيپ به نمايش درآورد و از آن طرف، افراد باحجاب را افرادي غيرجذاب، يا در سطح پايين اجتماعي نشان دهد، اين امر مي تواند موجب علاقه مندي به بدحجابي شود؛ بايد توجه داشت اين گونه بازنمايي افراد باحجاب و بي حجاب، مي تواند اين انگاره را در ذهن مخاطب به وجود آورد كه اساساً حجاب با خوش‌پوشي منافات دارد. (كرباسيان، 1391: 59)
اين روش يكي از معيارهاي تشخيص درستكار و خطاكار است كه اين خود آثار بسيار سودمند دارد. از ديدگاه اسلام، اساس تبليغ و تربيت بر ارشاد و نه متقاعدسازي و اقناع استوار است؛ زيرا چه بسا افراد متقاعد شوند كاري را انجام دهند، اما از روي رشد يافتگي نباشد، مانند متقاعد شدن ما در بسياري از آداب و رسوم دست‌و‌پاگير و در برخي موارد غيرشرعي نظير مصرف گرايي و شيوه هاي نامطلوب معماري در خانه سازي.
بنابراين، در شيوه ارشادي، رعايت قواعد اخلاقي از قبيل احترام به آزادي فرد در انتخاب و گزينش‌گري، صداقت و حقيقت مداري، پرهيز از ايجاد فضاي هيجاني و آشفته از اصول مسلم به شمار مي رود. حقيقت گرايي اسلامي اقتضا مي كند، رسانه هم از شيوه تشويقي و هم از شيوه پند و اندرز بهره ببرد. امروزه در نظام تعليم و تربيت، متأثر از شيوه هاي غربي، به صورت افراطي به تشويق، تأكيد و تنبيه و شيوههاي بازدارنده به كل مذموم شمرده مي شود. نتيجه آن نيز تربيت افرادي است كه با واقعيات زندگي اجتماعي، بيگانه هستند و نمي توانند خود را با وضعيت واقعي تطبيق دهند و به عبارت ديگر، رشد اجتماعي كافي ندارند. به نظر مي رسد، بسياري از نابساماني‌هاي اجتماعي از جمله افزايش طلاق كه در سطح جواني بروز مي كند، ناشي از چنين سيستم تربيتي است. جواني كه با واقعيت اجتماعي روبه رو نشده، طعم انتقاد را نچشيده و در مسئله تنبيه نشده است، نمي تواند خود را با فضاي فرهنگي ـ هويتي متفاوت همسر سازگار كند. همچنين تحمل او در رويارويي با انتقاد، بسيار پايين است و توقع او بيش از چيزي است كه در جهان خارج بايد باشد.
يكي از راهبردهاي مشترك رسانه و خانواده بايد توجه به ساختار منطبق با واقعيت اسلامي باشد. هم تنبيه شدن و هم تشويق كردن به موقع را بايد به مخاطبان خود بياموزند و از اين دو شيوه در كار خود سود ببرند تا در منطق خانواده در اسلام برنامه ريزي كنند. (خيري، 1391: 61)
ترويج محاسن و مكارم اخلاقي، يكي از روش هاي تربيت و بايدها در رسانه ملي است. از سوي ديگر، پاي‌بندي به اخلاق كه معيار انسانيت انسان است و از طبع والا، تعالي روحي و معنوي انسان حكايت دارد، به بزرگ منشي او مربوط مي شود و در زمره مكارم اخلاق قرار مي گيرد. به عبارت ديگر، مكارم اخلاق، مرحله تكامل‌يافته محاسن اخلاقي است. در آموزه هاي ديني، از اخلاق حسن و نيكو سخن بسيار آمده است و ما را بر ملكات حميده و سجاياي اخلاق پسنديده تشويق ميكند و از صفات ناپسند بازمي دارد. (فولادي، 1390: 131)
از امام رضا عليه السلام درباره بهترين بندگان پرسيده شد. ايشان فرمودند: «اَلذِّينَ اِذَا اَحْسَنُوا اسْتَبْشَرُو وَ اِذَا اَسَاؤُا اسْتَغْفَرُوا وَ اِذَا اُعْطُوا شَكَرُوا، وَ اِذَا ابْتُلُو صَبَرُوا، وَ اذَا اغْضَبُوا غَفَرُوا؛ آنان هرگاه نيكي كنند، خوشحال شوند و هرگاه بدي كنند، آمرزش خواهند و هرگاه عطا شوند، شكرگزارند و هرگاه بلا بينند، صبر كنند و هرگاه خشمگين شوند، عفو پيشه كنند». (محمدزاده، 1388: 319)
در نظام اسلامي، ارزشها و هنجارهاي ديني برگرفته از آموزههاي ناب قرآني و اهل بيت عليهم السلام است. ازاينرو، رسانه ديني در نظام اسلامي بايد مدافع آموزههاي اهل بيت عليهم السلام و آموزه هاي اخلاقي، محاسن و مكارم اخلاقي و ارزشهاي ديني باشد. رسانه ملي كه رسانه اي عمومي و در ارتباط مستقيم با مردم است، بايد عملاً به آموزه هاي ناب ديني، اخلاقي و معارف ناب اهل بيت عليهم السلام ، پاي‌بند و مروج ارزشهاي اخلاقي و ديني در نظام اسلامي باشد. طبيعي است ترويج رذايل اخلاقي و نداشتن تعهد و پاي‌بندي به فضايل و مكارم اخلاقي از سوي رسانه ملي، از نبايدهاي اخلاقي است. (فولادي، 1390: 131)
امام رضا عليه السلام براي ترويج اخلاق و صفات پسنديده، سخناني بيان فرموده‌اند كه به برخي از آنها اشاره مي‌كنيم: «چون روز قيامت شود، ندا دهنده اي ندا دهد: كجايند صابران و كجايند متصبران؟ پس گروهي از مردم برمي خيزند. سپس فرمود صابران كساني هستند كه در انجام فرايض و واجبات شكيبايي مي ورزند، متصبران آنانند كه در اجتناب از حرام ها، شكيبايي را به جان مي خرند». (الحراني، 1363: 296)
«اَحْسَنُ النَّاسِ اِيمَاناً اُحْسَنُهُمْ خُلُقاً وَ اَلْطَفُهُمْ بِأهْلِهِ وَ أَنَا اَلْطَفُكُمْ بِأهْلِي؛ نيكوترين مردم از نظر ايمان، خوش خلق ترين و با لطف‌ترين آنها نسبت به اهل خويش است». (ابن بابويه، ج 2، 1404: 42)
«ما الْتَقَتْ فِيَتَاِن قَطُّ اِلَّا نُصِرَ اَعْظَمُهُمَا عَفْواً؛ دو گروه با هم روبه رو نمي شوند، مگر اين كه نصرت و پيروزي با گروهي است كه عفو و بخشش بيشتري داشته باشد». (بحارالانوار، ج 78، ص 339؛ به نقل از پور ابراهيم گلروبادي)
رسانه ديني افزون بر كاركردهاي عمومي همه رسانه ها، كاركردهاي ويژه اي نيز دارد. در جامعه اسلامي، رسانه ديني مي تواند بهترين ابزار براي امر به معروف و نهي از منكر باشد. اين رسانه با بهره‌مندي از قابليت هاي خود مي تواند «معروف» را بسازد، به تصوير بكشد و نقش اعمال كنترل غيررسمي را ايفا كند و رسانه اي دين مدار باشد. (فولادي، 1391: 40)
رسانه ملي مي تواند با اجراي درست فريضه امر به معروف و نهي از منكر، در كنار ارائه شيوه درست زندگي پاك و ترويج اخلاق و نيز با تهي كردن برنامه ها از عوامل تحريك كننده و فساد انگيز، جوانان را از پيامدهاي شوم فساد آگاه كند و سطح شناخت آنان را با اطلاع رساني مناسب گسترش دهد. (گلاببخش، پيشوايي، 1392: 32)
حضرت علي بن موسي الرضا عليه السلام درباره وجوب امربه معروف و نهي از منكر ميفرمايد:
«وَ الاَمر باِلمعروفِ و النّهي عن المُنكر باللّسان واجبُ؛ امر به معروف و نهي از منكر با زبان واجب است». (زاهري، 1387: 121، به نقل از تحف العقول، ص 444)
«لَتَأمُرُنَّ بِالْمَعرُوفِ، وَلَتَنْهُنَّ عَنِ المُنْكَرِ، اَوْلَيسْتَعْمِلَنَّ عَلَيكُمْ شِرارُكُمْ، فَيدْعُو خِيارُكُم فَلا يسْتَجابُ لَهُمْ؛ بايد هر يك از شماها امر به معروف و نهي از منكر نماييد، وگرنه شرورترين افراد بر شما تسلط مييابند و آنچه خوبان شما، دعا كنند، مستجاب نخواهد شد». (مركز تحقيقات رايانه اي قائميه اصفهان، 1388: 435)
رسانه مي تواند دين را در تلاش براي جذب مخاطبان جديد، تعميق باورهاي مؤمنان، گسترش قلمرو و نفوذ به عرصه ها و ساحت هاي گوناگون حيات فردي و اجتماعي كمك كند. همچنين رسانه، ورود دين به عرصه هايي كه در ظاهر تمايل چنداني براي ورود بدان ندارد را تسهيل ميكند. (پورطهماسبي، 1391: 166) از طرفي، آموزههاي دين اسلام، آن‌چنان گسترده است كه در همه عرصههاي زندگي، مسائلي را مطرح كرده كه لازم است انسان در هر عصر و زماني آن را بداند و بياموزد. ازاينرو، رسانه ميتواند نفوذ دين به عرصههاي گوناگون را به نمايش گذارد و آموزههاي آن را نيز به مخاطب بياموزد.
در اين جهت، امام رضا عليه السلام روايت كرده كه مردي از حضرت صادق عليه السلام پرسيد: «چه واقعه اي است كه قرآن را هر چه نشر دهند و درس گويند، باز تازگي دارد؟ فرمود: زيرا كه حق‌تعالي قرآن را از براي زماني، دون زماني و از براي مردمي، دون مردم ديگر، قرار نداده است. پس قرآن در هر زمان، جديد است ونزد هر قومي تازگي دارد تا روز قيامت». (ابن بابويه، ج 2، 1404: 93)
از نگاه برخي، رسانه را بايد به عنوان فضايي جديد، يعني جايگاه و مكاني ويژه كه پيام هاي دين را در قالب هاي جديد در خود مي پروراند، ملاحظه كرد. اين فضا، سبك هاي جديد را براي ارائه و نمايش آن تعريف مي كند. در واقع، كار رسانه، ايجاد قالب هاي جديد براي ارائه پيام هاي ديني است. (پورطهماسبي، 1391: 169)
فيلم و برنامه هاي نمايشي در صورت بهره گيري از جاذبه هاي معنوي و عرفاني، پردازش هاي رسانه اي مناسبي براي پخش در اوقات ويژه و همچنين قدرت زيادي براي ايجاد تكانه هاي رواني مثبت و زمينه سازي براي تحول روحي در افراد دارند. به بيان ترنز، فيلم و ديگر رسانه ها، افراد را وارد مرحله آستانه اي مي كنند كه طي آن از زندگي روزمره خود فاصله مي‌گيرند و براي تحول، آمادگي مي يابند؛ اين امر موجب مي شود تا مراسم عبادي در جامعه، نه نقش محافظه كارانه، بلكه نقش خلاق ايفا كنند. گاه مخاطب در صورت وجود فضاي روحي مناسب و عطف توجه عميق، پابه‌پاي مراسم عزاداري در حال پخش مي گريد، سينه مي زند و با احساس هم رأيي و حضور در جمع هم كيشان معتقد، خود را از طريق تماشاي اين برنامه ها درك كرده و از مشاركت با واسطه خويش، احساس خرسندي، آرامش و كسب ثواب مي كند؛ به بيان ديگر، مخاطبان مجازي در صورت هم‌نوايي و هم دلي، بخشي از احساس و حظّ معنوي ناشي از تجربه ادراك بي‌واسطه زمان و مكان قدسي و نمادهاي مذهبي و مشاركت هاي آييني را از خلال تماشاي اين برنامه هاي معنوي، از آن خود خواهند ساخت. (همان: 171)
رسانه اسلامي مي تواند با دادن اطلاعات، در زمينه تربيت اخلاقي و ديني، بدون اينكه به حضور فيزيكي فراگير نيازي باشد، آموزههاي ديني و ارزشي را به افراد بياموزد. (همان: 172) در ارائه دين به مردم، نقش تبليغات بسيار مهم است. امام رضا عليه السلام در اين زمينه مي فرمايد:
«رحم اللّه عبداً احيي اَمرنا. فقلتُ له: و كيف يحيي اَمركم؟ قال:يتَعَلّم عُلومنا و يعَلّمها الناس، فاِن الناسَ لو عَلموا محاسنَ كلامنا لا تّبعُونا؛ خدا بيامرزد كسي را كه امر ما را زنده كند. گفتم: چگونه امر شما را زنده مي كند؟ فرمود: علوم ما را مي آموزد و به مردم تعليم مي دهد. همانا اگر مردم تعاليم زيباي ما را دريابند از ما پيروي مي كنند. (نه از غير ما)». (معاني‌الاخبار، 1: 174؛ به نقل از: حكيمي، 1388: 44)
معرفي الگو در تعليم و تربيت نسل جوان اهميت ويژه اي دارد. با توجه به تهاجم فرهنگي روزافزون فرهنگ غرب و عرضه الگوهاي مختلف ضدارزشي، بايد برترين الگوهاي زندگي به صورت جذاب و با شيوه هاي هنري به نسل جوان معرفي شود. (گلاب بخش، پيشوايي1392: 32) الگو قرار دادن افراد ناشايست كه در كمال و موفقيت انسان نقشي ندارند، جوان را از شكوفا شدن استعدادهايش بازمي دارد و جوان بر اثر شبيه‌سازي خويش با الگوهاي نامناسب، اخلاق آنان را نيز در خود جلوه گر ميسازد. بنابراين، شناخت حدود و منزلت الگوها و ضدالگوها ضروري است تا قدرت، شهرت و موقعيت، يگانه معيار الگوسازي نشود. براي اين كار، جوان بايد با پندها و رفتار اسوه هاي متعالي دين هماهنگ شود تا هيچ گاه از شخصيت اسلامي و اعتقادي خود دور نگردد. از نظر آموزه هاي ديني و اسلامي، هدف اصلي تقليد و پيروي از الگوها، دست‌يابي به حق و حقيقت از راه رشد فكري و معرفتي است و اين امر، تنها در سايه پيروي از الگوهايي شايسته امكان پذير است. (جعفري، 1386: 40) قرآن كه مهم‌ترين منبع آموزه هاي اسلامي به شمار مي رود، سرشار از الگوهايي است كه شيوه زيست مؤمنانه را از نظر اسلام معرفي مي كند. در پرتوي آيات قرآن، شيوه زيستن پيامبر گرامي اسلامي كه در قالب رفتار و كردار آن حضرت در تاريخ ثبت گشته، به عنوان اسوه و نمونه عالي زندگي مسلمانان معرفي شده است. همچنين روايات و حكايات فراواني از اهل بيت عليهم السلام در اختيار جامعه مسلمان قرار دارد كه با الهام از آموزه هاي نوراني قرآن كريم، مصاديق عيني تر و ملموس تري از شيوه ها و الگوهاي زندگي مبتني بر آموزه هاي ديني را تبيين و معرفي كرده‌اند. در همين جهت، شاهديم انديشمندان مسلمان در سده هاي گذشته و با اثرپذيري ژرف از اين منابع و گنجينه هاي ارزشمند، آثاري را تأليف و در لابه‌لاي آن، ديدگاه هاي استنباطي و اجتهادي خود را درباره الگوهاي زندگي، متناسب با آموزه هاي اسلامي بيان كرده‌اند. (فاضل قانع، 1391: 47)
امام رضا عليه السلام نيز همان گونه كه در شأن و موقعيت اوست، زندگي‌اش الگوي اسلامي بوده و آن كس كه ميخواهد زندگي خود را با زندگي پيامبر تطبيق داده و به مذاق اسلام عمل كند، بايد راه و روش امام را تعقيب كند. او با سخن، رفتار، عمل به وظايف خويش و مراقبت از كردار خود در پي ارشاد و اصلاح جامعه بود و هميشه مراقب بود مردم، راه و زندگي خود را اسلامي كنند. (مركز تحقيقات رايانه اي قائميه اصفهان، 1388: 578)
در عين حال اين گرايش مثبت تلويزيون به سوي آرمان هاي اسلامي مانع از آن نمي شود كه عيب‌ها و خطاهاي آن ناديده گرفته شود و اشتباه‌هايي را كه در آن به چشم ميآيد، تذكر داده نشود. هنوز در برخي از برنامه هاي سيماي جمهوري اسلامي و از جمله برنامه كودكان و نوجوانان، نكته‌هاي منفي ديده مي شود. (نيك‌خو، 1379: 167) از ديدگاه قرآن، هر ايده، ارزش و رفتاري كه برخلاف شريعت الهي و كمال انساني باشد و از جامعه و روابط اجتماعي برآيد و پيامد آسيبي خود را در آن برجاي گذارد، هنجارشكني خواهد بود. در وضعيتي كه رسانه و به معناي دقيق تر، تلويزيون و راديو در پيام هاي خود به مخاطبان، زمينه روي‌گرداني و سرپيچي از هنجارها و اخلاق موردنظر اسلام را فراهم آورند، در اين حالت هنجارشكني كرده و به تعبيري اخلاق رسانه اي را زير پا نهاده اند. (آقاپور، 1388: 28) حال به شكل هاي رايج هنجارشكني رسانه اي كه از منابع متعدد گردآوري شده اشاره ميشود:
در اينجا نقض فضيلت هاي اخلاقي، راست‌گويي، تقوا، اخلاص، احترام به بزرگ‌تر و پدر و مادر، رعايت ادب در تعامل با ديگران و موارد اين چنيني است. به نظر مي رسد، اخلاق رسانه اي موجود در عصر كنوني، از اين نظر رنج مي برد و گاهي فضاي حاكم بر برنامه ها و توليدات رسانه اي به گونه اي است كه اين كارهاي پسنديده، گويي چندان كه بايد و شايد ارزش ندارد و از درجه اهميت آنها به ميزان زيادي كاسته شده است. روابط فرزندان و والدين در بسياري از توليدات رسانه اي به گونه اي ترسيم مي شود كه در آن، فرزندان هميشه از والدين طلبكارند و پدر و مادر بايد همه خواسته ها و نيازهاي آنان را برآورده سازند؛ زيرا در غير اين صورت، حتي ممكن است به بزرگ‌ترها بي‌توجهي و بي احترامي كنند.(همان: 46)
امام رضا عليه السلام در زمينه لزوم احترام به والدين مي فرمايد:
حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عُقُوقَ الْوَالِدَيْنِ لِمَا فِيهِ مِنَ الْخُرُوجِ عَنِ التَّوْقِيرِ لِطَاعَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ التَّوْقِيرِ لِلْوَالِدَيْنِ وَ تَجَنُّبِ كُفْرِ النِّعْمَةِ وَ إِبْطَالِ الشُّكْرِ وَ مَا يَدْعُو مِنْ ذَلِكَ إِلَي قِلَّةِ النَّسْلِ وَ انْقِطَاعِهِ لِمَا فِي الْعُقُوقِ مِنْ قِلَّةِ تَوْقِيرِ الْوَالِدَيْنِ وَ الْعِرْفَانِ بِحَقِّهِمَا وَ قَطْعِ الْأَرْحَامِ وَ الزُّهْدِ مِنَ الْوَالِدَيْنِ فِي الْوَلَدِ وَ تَرْكِ التَّرْبِيَةِ لِعِلَّةِ تَرْكِ الْوَلَدِ بِرَّهُمَا؛ خداوند آزردن و نافرماني از پدر و مادر را حرام نموده، چون در آن خروج از توفيق اطاعت خداوند عزّوجلّ است، بياحترامي به پدر و مادر، كفران نعمت و از بين رفتن سپاس‌گزاري و قدرداني است. در آزردن و نافرماني از والدين، حق آن دو شناخته نمي شود، احترام براي آنان نمي‌ماند، پيوندهاي خويشاوندي قطع مي‌گردد، والدين به فرزند رغبتي پيدا نخواهند كرد و چون فرزند نيكي به آنها را ترك كرده، پدر و مادر در تربيت او كوششي نخواهند كرد. (مركز تحقيقات رايانه اي قائميه اصفهان،1388: 371، به نقل ازعلل الشرايع: 479)
گاه برنامهسازان و توليدكنندگان رسانه هاي جمعي به دليل سهل انگاري، مسائل منفي و غيرمعمول اخلاقي را به گونه اي به تصوير مي كشند كه از شدت قبح آن تا حدود زيادي كاسته مي شود و به مرور زمان، زمينه هاي حساسيت‌زدايي مخاطب را فراهم مي آورد كه پيامدهاي زيان باري را مي تواند در ميان مخاطبان به ويژه گروه‌هاي سني جوان و نوجوان داشته باشد. (آقاپور، 1388: 48)
از امام رضا عليه السلام درباره نقض فضيلت ها فرمايش‌هاي گهرباري به ما رسيده است كه در اينجا به برخي از آنها اشاره ميشود.
«كُلَّمَا أَحْدَثَ الْعِبَادُ مِنَ الذُّنُوبِ مَا لَمْ يَكُونُوا يَعْمَلُونَ أَحْدَثَ اللَّهُ لَهُمْ مِنَ الْبَلَاءِ مَا لَمْ يَكُونُوا يَعْرِفُونَ؛ هرچه بندگان، گناهان تازه اي را كه سابقه نداشت مرتكب شوند، خداوند بر آنان بلاهايي نازل ميكند كه تا آن وقت نمي شناختند». (محمدزاده، 1388: 308، به نقل از اصول كافي، ج3: 378)
پس اگر مردم مرتكب انواع و اقسام نافرماني شوند، خداوند هم انواع گرفتاري ها و بلاها را بر آنان نازل ميفرمايد. (همان: 308)
«شِيعَتُنَا الْمُسَلِّمُونَ لِأَمْرِنَا الْآخِذُونَ بِقَوْلِنَا الْمُخَالِفُونَ لِأَعْدَائِنَا فَمَنْ لَمْ يَكُنْ كَذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَّا؛ شيعيان ما كساني هستند كه تسليم امر و نهي ما باشند، گفتار ما را سرلوحه زندگي خود در عمل و گفتار خود قرار دهند، مخالف دشمنان ما باشند و هركه چنين نباشد، از ما نيست». (وسائل‌الشيعه، ج27: 117)
«مَنْ تَعَوَّذَ بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ وَ لَمْ يَتْرُكْ شَهَوَاتِ الدُّنْيَا فَقَدِ اسْتَهَزَأَ بِنَفْسِه؛ آن كس كه از آتش جهنم به خدا پناه جويد و شهوات دنيا را ترك نكند، خود را به استهزا گرفته است». (بحارالانوار، ج78: 356)
«الصَّغَائِرُ مِنَ الذُّنُوبِ طُرُقٌ إِلَي الْكَبَائِرِ وَ مَنْ لَمْ يَخَفِ اللَّهَ فِي الْقَلِيلِ لَمْ يَخَفْهُ فِي الْكَثِيرِ؛ گناهان كوچك راههاي رسيدن به گناهان كبيره است و هركه در گناهان كوچك و بزرگ از خدا نترسد، از گناهان زياد هم پروا نخواهد داشت». (اصول كافي، ج4، ص160)
«از لذايذ دنيوي نصيبي براي كام يابي خويش قرار دهيد. تمايلات دل را از راه هاي مشروع برآوريد. مراقبت كنيد در اين كار به مردانگي و شرافتتان آسيب نرسد و دچار اسراف و تندروي نشويد. تفريح و سرگرمي هاي لذت بخش شما را در اداره زندگي ياري مي كند و با كمك آن بهتر به امور دنياي خويش موفق خواهيد شد». ( فلسفي، محقق فريد،1368: 131)
طبيعي است كه در شكل گيري هر سبكي از زندگي، ارزشها و هنجارهاي اجتماعي به عنوان بخشي از فرهنگ جامعه، نمود معين و روشني داشته باشد. بنابراين، جامعه اي كه فرهنگ آن بر باورهاي اسلامي مبتني است، به صورت كاملاً طبيعي، ارزشها و هنجارهاي آن نيز يا بايد برگرفته از آموزه هاي اسلامي يا در هماهنگي كامل با آن قرار داشته باشد. اين مسئله بايد در انواع الگوهاي رفتاري نمايان باشد. (فاضل قانع، 1392: 93) اين در حالي است كه تحليل محتواي سريال ها و فيلم هاي پخش شده در تلويزيون در چند سال اخير، گوياي آن است كه در روابط حاكم بر زن و مرد (دختر و پسر) در فيلم ها، حساسيت هاي مذهبي تا حدود زيادي رنگ باخته و به جاي آن، ملاك هاي به ظاهر مدرن غربي حاكم شده است. (آقاپور، 1388: 84)
امروزه يكي از نقاط تمركز، به ويژه در فيلم ها و سريال ها، علاقه به جنس مخالف است. متأسفانه مدار و محور بسياري از برنامه هاي توليدي رسانه ملي را تأكيد بر اين علاقه تشكيل مي دهد، تا جايي كه حتي در فيلم ها و سريال‌هاي مذهبي نيز ديده ميشود.
نگاه و گفت و گو با نامحرم، خلوت با نامحرم، شوخي، آرايش و پوشش نامناسب در برخورد با نامحرمان، در بسياري از فيلم ها وسريال هاي رسانه ملي، امري متداول، معمول و پذيرفتني نشان داده مي شود. اين در حالي است كه در سبك زندگي اسلامي، علاقه مندي به جنس مخالف و رابطه با نامحرم، از اموري است كه كنترل و مهار شده، مجاري خاصي براي آن تعيين و راهكارهاي مناسبي براي آن تعريف شده است. (فاضل قانع، 1391: 30)
امام رضا عليه السلام درباره حريم محرمات فرموده است: «گناهان نه تنها در زندگي مورد احتياج نيست، بلكه مايه فساد و باعث فنا و هلاكت است و به اين جهت خداوند گناهان را ممنوع كرده است». (فلسفي، محقق فريد، 1368: 120)
اگر از ديدگاه دين اسلام به رسالت رسانه ها توجه كنيم، يكي از اساسي ترين رسالت ها، روزآمد بودن محتواي رسانهها و پرهيز از هر گونه مضمون هاي سطحي، تكراري و كليشه اي خواهد بود. در دين اسلام تأكيد شده است، انساني كه دو روزش يكسان باشد، زيان كار خواهد بود. (آقاپور، 1388: 48)
حضرت رضا عليه السلام درباره برنامهريزي در زندگي فرمودند: «لَايَسْتَكْمِلُ عَبْدٌ حَقِيقَةَ الْإيمَاِن حَتَّّي يَكُونَ فِيهِ خِصَالٌ ثَلَاثٌ التَّفَقُّهُ فِي الدِّينِ وَ حُسْنُ التَّقْدِيرِ فِي الْمَعِيشةِ وَ الصَّبْرُ عَلَي الرَّزَايَا؛ هيچ بنده‌اي حقيقت ايمان را به كمال در نيابد، مگر آنكه سه خصلت در او باشد، ژرف‌نگري در دين، برنامهريزي نيكو در زندگي و پايداري در برابر مصيبت‌ها». (تحف‌العقول، ص 446 به نقل از مركز تحقيقات رايانهاي قائميه اصفهان، 1388: 379)
حال آنكه در وضعيت كنوني، رسانه ها به ويژه تلويزيون و سينما آن گونه كه شايسته است، در چنين مسيري حركت نمي كنند و بخش زيادي از برنامه هاي آنها به نمايش برخي مضمون هاي سطحي و كليشه اي و غيرسازنده معطوف است و عنصر تعالي بخش مخاطب ناديده گرفته مي شود، به گونه اي كه برنامه ها تنها در جهت سرگرمي مخاطب توليد و پخش مي شوند. چنين رويكردي از ديدگاه اسلام پذيرفته نيست؛ زيرا در اين مكتب رسانه يا هرنوع پيام آوري بايد در مسير تعالي بخشي جامعه حركت كند. (آقاپور، 1388: 48)
يكي از مسائل گريزناپذير رسانه هاي جمعي از جمله تلويزيون، مقوله تبليغات تجاري آن است كه اگر از زاويه دين اسلام بدان نگريسته شود، خود مي تواند يكي از مصداقهاي نابهنجار يا هنجارشكن به شمار آيد، به ويژه اينكه اين مقوله هم، بروز هنجارشكني ها و آسيب هاي اجتماعي شديدتري در پي دارد. (آقاپور، 1388: 44)
تجمل گرايي و مصرف گرايي از ويژگيهاي برجسته مدرنيته است. موج عظيم تمايل به مصرفگرايي در دنياي پرشتاب ارتباطات رو به افزايش است و رسانه ها به اين سرعت دامن مي زنند. به وجود آمدن نيازهاي كاذب، توجه به ظاهر، نوع پوشش و رواج مدگرايي، سبب تمايل افراد به معضل تجمل گرايي شده است. در دنياي مدرن نياز افراد براساس رسانه شكل مي گيرد و افراد بدون آن نمي توانند زندگي كنند. فرد مصرف‌كننده عاشق خريد و مصرف است و نه به دليل رفع نيازهايش، بلكه چنين فردي هويت خود را در دنياي مصرف، پيدا و شخصيت خود را بيشتر در مصرف كردن معنا مي كند. در واقع انسان امروزي اسير تبليغات است و اين تبليغات است كه به انسان امرونهي مي كند كه چه چيزي را بخورد يا چه چيزي را بپوشد يا چگونه تفريح كند. مصرف گرا شدن خانواده ها باعث ميشود مرز ميان مصرف براي تأمين معاش و مصرف به مثابه شيوه زندگي فرو ريزد و خريد، به مد مسلط زندگي معاصر امروز، تبديل شود. (عبدالحسيني، موسوي، 1392)
اين در حالي است كه همواره قرآن و اهل بيت عليهم السلام بر ساده زيستي و برخورداري از رفاهي ميانه تأكيد و بر لزوم ياري ستم ديدگان، سفارش مي كنند و مسلمانان را از هرگونه اسراف و تجمل گرايي و رفاه طلبي و مصرف گرايي افراطي برحذر مي دارند.
عباسي، راوي حديث مي‌گويد: از امام رضا عليه السلام براي خرج خانواده اجازه خواستم. فرمودند: «ميان دو حد ناپسند باشد. گفتم: فدايت شوم، به خدا سوگند! دو حد ناپسند را نمي‌دانم. فرمودند: خدايت بيامرزد، آيا نمي‌داني كه خداي بزرگ اسراف را ناپسند خوانده است. خداي متعال مي‌فرمايند: بندگان خداي رحمان، كساني‌اند كه چون خرج كنند، نه اسراف كنند، نه تنگ چشمي نشان دهند و ميان اين دو حالت، حد اعتدال خواهد بود». (بحارالانوار، ج 76: 347 به نقل از كفاش، 1387: 12)
با اين حال در دنياي كنوني، اصل حاكم بر رسانه هاي جمعي، تبليغ سرسام‌آور كالاها و محصولات و تشويق بي حد و اندازه مردم به استفاده از چيزهايي است كه هر روز، نسخه جديدي از آن وارد بازار مي شود و اين تبليغات تا اندازه‌اي است كه بسياري از خانواده ها را به مرور زمان وادار به خريد آن مي كند و در خانواده هايي كه از خريدن آن ناتوان هستند، مشكلاتي به بار مي آورد. (آقاپور، 1388: 45)
در زمينه اسراف و مصرف گرايي افراطي، داستاني از امام رضا عليه السلام را يادآورمي شويم. «روزي عده اي از خدمت‌كاران در حال ميوه خوردن بودند، ولي هنوز همه ميوه را تمام نكرده بودند كه آن را دور انداختند، امام رضا عليه السلام وقتي كه اسراف آنها را ديد، از روي ناراحتي فرمودند: سبحان‌الله، اگر شما بي نياز هستيد، ديگران به آن نيازمندند. به جاي انداختن به مستمندان انفاق كنيد». (بحارالانوار، ج 49: 102، به نقل از كفاش 1387: 8)
امام رضا عليه السلام در مواقع رفاه افزون بر اينكه مردم را به جلوگيري از اسراف سفارش مي كند، در حديثي ديگر يادآور مي شود: «اِذَا كُنْتَ فِي خَيْرٍ فَلَا تَغْتَرِرْ بِهِ وَ لَكِنْ قُلِ: اللّهُمَّ سَلِّمْ وَ تَمِّم؛ هرگاه در خير و خوشي واقع شدي، به آن فريفته و مغرور مشو، لكن بگو: خداوندا! تنم را سالم و نعمتت را برمن پايدار بدار». (عيون اخبارالرضا عليه السلام ، ج 2: 420 به نقل از محمدزاده، 1388: 331)
رفتارهاي خشونت آميز يكي از مصداق هاي هنجارشكني است كه ممكن است به طور عمده در ديگر متغيرهاي اجتماعي و فرهنگي جامعه ريشه داشته باشد و به صراحت نتوان رسانه ها را يكي از علت هاي مهم رواج آن دانست، ولي بسيار روشن است كه بسياري از فيلم ها و كارتون هايي كه از تلويزيون پخش مي شوند، ايراني نيستند و بخشي از آنها داراي صحنه هاي خشونت آميزند و با وجود آنكه تلاش مي شود موارد خشن به هنگام فيلم نمايش داده نشود، اما خشونت، عنصر ثابت بسياري از فيلم ها براي جذب مخاطب بوده و هست. (همان: 74)
بنا بر پژوهش‌هاي انجام گرفته، موضوع خشونت به شدت بر رسانه هاي امروزي سايه افكنده است و اين هم نمي تواند به دور از هرگونه تأثير و پيامد منفي باشد، به ويژه اگر مخاطب چنين برنامه هايي، گروه سني كودك و جوان باشند. باتوجه به حجم گسترده برنامه هاي خشونت آميز، اين گروه سني خواهند پنداشت كه خشونت نيز ميتواند يكي از راههاي رسيدن به هدف، حتي مطلوب باشد و اين معنايي جز كج رويي اجتماعي ندارد. (آقاپور، 1388: 41)
امام رضا عليه السلام به نقل از پيامبر صلي الله عليه و آله فرمودند: «درشت‌خويي و بداخلاقي، عمل آدمي را تباه مي سازد، آن گونه كه سركه، عسل را تباه ميكند». (عيون اخبارالرضا، ج 2: 37)
در حديث ديگري ميفرمايد:
«اِنَّمَا تَغْضَبُ لِلِّهِ عَزَّ وَجَلَّ، فَلَا تَغْضّبْ لَهُ بِاكْثَرَ مِمَّا غَضِبَ لِنَفْسِهِ؛ چنانچه در موردي خواستي غضب كني و براي خدا برخورد نمايي، پس متوجه باش كه غضب و خشم خود را در جهت و محدوده خشنودي خداوند، اعمال كن». (ابن بابويه، ج 4، 1440: 263)
آنچه در اصلاح جامعه از جمله در مسائل فردي بدان توجه چنداني نمي شود، اصلاح ساختاري است. برنامه هاي تلويزيوني ما در حوزه مسائل خانواده بيشتر موعظه گراست، آن هم از راه برنامه هاي گفت وگوگرايانه. معمولاً برنامه هايي كه با رويكرد ساختارگرايانه ساخته مي شود، با مشكلاتي همراه است. اين مشكل از آنجا ناشي مي شود كه سازندگان و توليدكنندگان از شخصيت هاي مذهبي كمتر در توليد برنامه هايي با مضامين ديني استفاده مي كنند و خود نيز اطلاعات اسلامي كاملي ندارند. براي نمونه، فرزندسالاري و امثال آنها در برنامه هاي موعظه اي نكوهش مي شود.
اين در حالي است كه در توليدهاي هنري، شاكله برنامه ها پر از همين سالارهاست. اگر ساختار فيلم هاي خانوادگي و مذهبي رسانه، مخاطب را به اين نتيجه رساند كه همه چيز در حدي بازي است، چه اينكه پس از پايان بازي خوب هنرپيشه در نقش زن مؤمن در فيلم و سريالي، در برنامه اي با عنوان تجليل و گفت وگو، همان شخص با ظاهر بد ديده شود، اين كار دامن زدن به پوچي و هيچي است و در اين فضاي هويتي، دنيا جاي بازي تلقي مي شود و بايد سرگرم بود. پس اين ساختار، الگو قرار مي گيرد، نه آن موعظه در ضمن فيلم. (خيري، 1390: 62)
امروزه رسانه تأثير انكارناپذيري در زندگي افراد دارد و به دليل جايگاه ويژه اي كه دارد، مي تواند نقش بي بديلي در همه عرصه هاي زندگي به ويژه، در افكار عمومي داشته باشد، به گونه اي كه افراد، با سطوح فكري متفاوت، ناخواسته آن را به‌سان مرجع و الگويي مي دانند و به نوعي همان رفتار ارائه شده از رسانه را برمي گزينند و به آن عمل مي كنند. در اين زمينه، جرج گربنر نيز درباره تأثير تلويزيون معتقد است: «مخاطب در دريافت پيام هاي رسانه، همچون زمين مستعدي است كه مي توان هر چه را خواست در آن كاشت و پرورش داد».
بر همين اساس، رسانه مي تواند گرايش و نداشتن تمايل به شيوه زندگي اسلامي مخاطب را تحت تأثير قرار دهد و فرصت بسيار ارزشمندي براي رسانه ملي است كه به تقويت ارزش هاي اسلامي بپردازد. اين در حالي است كه در بخشي از محتواي برنامه هاي رسانه ملي، كاستي هايي مي‌بينيم كه زمينه ترويج مسائلي همچون تجمل گرايي، خشونت، نقض فضيلت ها و ارزش هاي اسلامي و موارد اين چنيني را فراهم آورده است. البته مي توان گفت، اين فاصله گرفتن از ارزش ها، غيرمستقيم و ناآگاهانه صورت گرفته و بديهي است كه با برنامه ريزي مناسب، مي توان اين كاستي ها را از مدار رسانه حذف كرد. افزون بر آن، تاكنون رسانه در جهت تقويت ارزش هاي اسلامي نيز كاركرد مثبتي داشته و به توليد برنامه هاي مذهبي هم مبادرت ورزيده است، ولي بايد توجه داشت رسانه به دليل اثرپذيري بر همه ساحت هاي زندگي، نقشي فراتر از ساخت و توليد برنامه دارد و بايد رسالت ديني بر عهده داشته باشد كه براي تحقق اين رسالت خود، نيازمند پيمودن مسيري طولاني است. ازاينرو، يكي از كارهاي اساسي در اين زمينه، حذف هنجارها و برنامه هاي غيرديني و توليد برنامه هايي است كه ميتواند به معرفي ارزش ها و الگوهاي اسلامي بپردازد. در اين صورت شايسته است، رسانه ملي همواره مبناي فعاليت خويش را براساس شاخص هاي اسلامي قرار دهد تا بتواند در جهت رشد و پيشرفت جامعه گام نهد.
ابن بابويه، محمد بن علي.1404. عيون اخبارالرضا، ج1.به تحقيق حسين اعلمي. بيروت: مؤسسه الاعلمي.
ابن شعبه الحراني، حسن بن علي. 1363. تحف العقول عن آل الرسول. قم: چاپ دوم، انتشارات جامعه مدرسين.
آقاپور، علي. 1388. هنجارشكني در رسانه جمعي. قم : نشر دفتر عقل.
پاك نيا، عبدالكريم. 1384. خصايص رضويه ويژگي هاي امام رضا عليه السلام . قم: نسيم كوثر.
حكيمي، محمد. 1387. فرازهايي از سخنان امام رضا عليه السلام . مشهد بنياد پژوهش‌هاي اسلامي.
حر عاملي، محمد بن حسن.1414. وسائل‌الشيعه، ج 27. چاپ دوم، مؤسسه آل البيت.
زارعي سبزواري، عباسعلي. 1390. سيره علمي و عملي امام رضا عليه السلام . آستان قدس رضوي.
زاهري، احسان. 1387. انديشه هاي رضوي. قم: الطيار.
فاضل قانع، حميد. 1392. سبك زندگي براساس آموزه هاي اسلامي با رويكرد رسانه اي. قم: صداوسيما جمهوري اسلامي ايران مركز پژوهش‌هاي اسلامي.
فلسفي، محمدتقي؛ محقق فريد، مرتضي. 1368. الحديث، ج 3. تهران: نشر فرهنگ اسلامي.
كفاش، حميدرضا. 1387. پنجاه و پنج درس زندگي از سيره عملي حضرت علي بن موسي الرضا عليه السلام . تهران: عابد.
كليني، ابوجعفر محمد بن يعقوب. 1359. اصول كافي، ج4. انتشارات علميه اسلاميه.
محمدزاده، مرضيه. 1388. علي بن موسي الرضا عليه السلام . قم: دليل ما.
مركز تحقيقات رايانهاي قائميه اصفهان، 1388. دانستني هاي حضرت امام رضا عليه السلام (دانستني هاي رضوي 2). اصفهان: مركز تحقيقات رايانهاي قائميه اصفهان.
مهدوي كني، محمدسعيد.1387. دين و سبك زندگي. تهران: دانشگاه امام صادق عليه السلام .
نيك‌خو، مهدي. 1379. نقش هنر و رسانه در تعليم و تربيت. قم: دارالثقلين.
وطني، منصور. 1388. نقش تربيتي والدين و رسانه هاي گروهي در الگوپذيري نوجوانان و جوانان. قم: نشر باقيات.
پورطهماسبي، سياوش و سعيد. 1392. «رويكرد اسلامي در بهره گيري از رسانه هاي پست مدرن در تربيت ديني». فصل‌نامه تربيت تبليغي، 2.
جعفري، زينب. 1386. «عوامل تأثيرگذار در تربيت جوانان». مجله اخلاق و تربيت، 17.
جلالي، رسول. 1391. «رسانه و تغيير سبك زندگي». نشريه رسالت.
خوشنويس، ناهيد.1389. «رسانه و سبك زندگي». نشريه روابط عمومي،73.
خيري، حسن. 1391. «هم‌افزايي راهبردي رسانه و خانواده در ارائه سبك زندگي اسلامي». فصل‌نامه رسانه و خانواده، 2.
سعيد، زهره و محسن فراهاني. 1391. «بررسي تأثير رسانه ها بر تربيت و رشد كودكان و نوجوانان».
شعباني اصل، فاطمه.1390. «الگوي ديني رفتارها در خانواده و نقش رسانه ملي». نشريه رسالت و خانواده، 1.
ضيائي، زهرا و خديجه.1390. «روابط سالم والدين با فرزندان در تربيت ديني». نشريه طهورا، 10.
عبدالحسيني، معصومه و طاهره موسوي.1392. «آيينه جادو: نقش رسانه ها در پيوند و گسست نسلي و روابط خانوادگي با تأكيد بر تلويزيون». نشريه شميم ياس، 120.
فاضل قانع، حميد. 1391. «درآمدي بر سبك زندگي اسلامي». گاهنامه تخصصي مطالعات اجتماعي و رسانه، 2.
ـــــــــ . 1391. «سبك زندگي ديني و نقش آن در كار و فعاليت جوانان». فصل‌نامه مطالعات جوان و رسانه، 6.
فولادي، محمد.1390. «اخلاق رسانه، بايدها و نبايدهاي اخلاقي در رسانه ملي». فصل‌نامه معرفت اخلاقي، 1.
ـــــــــ . 1391. «اخلاق رسانه (با تأكيد بر رسانه ملي)». فصل‌نامه بازتاب انديشه3، 118.
كاوياني، محمد. 1390. «گفتوگو: طراحي درخت سبك زندگي تجويزي اسلامي». نشريه حوراء، 39.
كرباسيان، قاسم. 1391. «رسانه و تربيت جوان». گاهنامه تخصصي مطالعات اجتماعي و رسانه، 2.
گلاببخش، زينب و فريده پيشوايي. 1392. «درآمدي بر ويژگي هاي رسانه مطلوب در حوزه جوانان با تأكيد بر سخنان رهبر معظم انقلاب». فصل‌نامه تخصصي مطالعات جوان و رسانه، 9.
محمدي سيف، معصومه. 1392. «شبكه هاي ماهواره اي و تغيير در كاركردهاي خانواده». فصل‌نامه رسانه و خانواده، 7.
مفيدفر، سعيد و حبيب صبوري خسروشاهي. 1390. «تعارض فرزندان با والدين در سبك زندگي». فصل‌نامه برنامه ريزي رفاه و توسعه اجتماعي، 7.
