فضاي مجازي علي‌رغم فرصت‌هايي كه ايجاد كرده است، به دليل ماهيت آن و همچنين سوء‌استفاده معاندين نظام و مذهب، آسيب‌هايي در زمينه‌هاي مختلف از جمله اجتماع، سبك زندگي، ارزشها و هنجارهاي فرهنگي، هويّت ملّي و... پديد آورده است. اين آسيب‌ها كه با قوّت و ضعف همراه هستند، گاهي به صورت جريان و يا شبهات و شايعات قوي، ضربات قابل تأمّلي بر پيكره نظام جمهوري اسلامي و مذهب تشيّع وارد مي‌كنند كه ازاين‌رو، لازم است با بصيرت لازم و آگاهي از نحوه مواجهه با آن آسيب‌ها، راهكارهاي لازم ارائه و عملياتي شود. آنچه در مرحله اوّل، به منزله شناسايي در جبهه‌هاي واقعي جهاد عليه دشمنان، مورد اعتنا و استفاده قرار مي‌گيرد، شناخت صحيح نسبت به آن است. اين شناخت نيز با تبيين صحيح و مطابق با واقع از آسيب‌ها شكل مي‌گيرد كه در نهايت، بتوان در صحنه عمليات، عملكرد مناسبي داشته و با تهاجم دشمن مقابله كرد. در اثر حاضر كه با تلاش پژوهشگران اين عرصه، آقايان محمدمهدي قرباني، محمدحسين كاظمي و احسان آذركمند، به رشته تحرير درآمده، تلاش شده است با استناد به موارد و شاهد مثال‌هاي واقعي از آسيب‌هايي كه در فضاي مجازي متوجّه اجتماع و فرهنگ است، ضمن ارائه دسته‌بندي مناسب، در دو بخش عمده، اين آسيب‌ها تبيين شود و اميد است بتواند نظر مخاطبان خود را جلب نمايد.
يكي از راهبردهاي اصلي وهابيت در مواجهه با مكتب اهل بيت(عليهم السلام) و نظام اسلامي برخاسته از آن، تأسيس شبكه هاي ماهواره اي، با اهداف كلي مواجهه مستقيم با مباني ناب شيعي، بي اعتباركردن مذهب تشيع، تثبيت تفكر وهابيت در جهان اسلام، تضعيف نظام مقدس جمهوري اسلامي، مصادره و جذب اهل سنت و... است. اين جريان تلاش مي‌كند با تقسيم وظايف كلي و بسته به ظرفيت ها و توانمندي ها، پازلي از اهداف در قالب اين شبكه ها محقق كند. شبكه هاي كلمه، نور، وصال حق و توحيد، چهار شبكه اي هستند كه به فراخور توان خود در تحقق اهداف يادشده و براي مخاطب خاص، تلاش مي كنند؛ به‌عنوان مثال، شبكه نور، شبكه اي علمي است و شبكه توحيد، براي عوام، هدف گذاري شده است و شبكه هاي وصال حق و كلمه، با رعايت حد وسط، نقش هاي رسانه اي ايفا مي-كنند. اداره‌كل پژوهش هاي اسلامي رسانه صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران با توجه به رسالت خود مبني بر شناسايي جريانات و افكار انحرافي ديني شبكه هاي ماهواره اي وهابي فارسي‌زبان، در اين اثر به معرفي اين شبكه ها پرداخته تا مديران، تصميم‌گيران و پژوهشگران رسانه ملي ضمن شناخت صحيح از اين شبكه هاي معاند، بسترهاي لازم براي مقابله هرچه بهتر با اين شبكه ها را فراهم آورند. در پايان از پژوهشگران گرامي آقايان علي اماني تواني و محمد مهدي قرباني كه زحمات فراواني در پديدآوري اين اثر كشيدند قدرداني مي كنيم و اميدواريم اين اثر بتواند رضايت مخاطبان خود را جلب كند.
امروزه يكي از خلاء‌هاي محسوس در حوزه نظري سينماي ايران، اين است كه در پيوند ميان سينما، كه تأثيرگذارترين هنر در فضاي مدرن است، با دين (اسلام) كه سامان‌دهنده مناسبات انساني و اجتماعي است، زمينه‌هاي نظري وجود ندارد. در اين راستا، شناخت ژانر و سبك‌هاي سينمايي و نسبت‌سنجي ميان آنها و آموزه‌هاي ديني، از دغدغه‌هاي مهم و مطرح سينماي ايران از ابتداي انقلاب تاكنون بوده است. از سويي واقعگرايي در فيلم و سينما نه‌تنها به عنوان يكي از سبك‌هاي مهم تاريخ سينما مطرح است، بلكه سبكي است كه بيشترين موفقيت را در سينماي ايران به همراه داشته و همواره تحليل‌گران هنري به آن توجه كرده‌اند. شناخت و نسبت‌سنجي ميان واقعگرايي سينما با دين و ظرفيتي كه اين سبك در ارائه مفاهيم ديني ميتواند داشته باشد، هدف اصلي اين پژوهش است. اداره‌كل پژوهشهاي اسلامي رسانه در راستاي وظيفه ذاتي خود، كه پشتيباني از بنيان‌هاي نظري رسانه ديني است، از تلاش‌هاي پژوهشگر محترم اين اثر، آقاي وحيد حياتي و همچنين از گروه فرهنگ و هنر ديني رسانه سابق، كه اين اثر در آن گروه سامان يافته است، به دليل هدايت‌هاي كاربردي‌شان تشكر و قدرداني مي‌كند. اميد است اين اثر بتواند در زمينه‌ها و مباحث نظري، راهكارهايي را براي رسانه ديني فراهم كرده باشد تا سينماي ديني، هم‌پاي سينماي ايران، در نظريه‌پردازي به بالندگي برسد.
بازيهاي رايانهاي در حقيقت يك نوع سرگرمي تعاملي هستند و غرض اوليه از ساخت بازي‌ها سرگرمي است؛ اما نظر به قابليت‌‌هاي آن، اين سرگرمي امروزه تبديل به يك ابزار در جنگ نرم عليه كودكان و نوجوانان با هدف تخريب اسلام و تشيع و تغيير سبك زندگي اسلامي شده است. در بسياري از اين بازي‌ها ارزش‌هاي ايراني و اسلامي زير سؤال مي‌رود و فرهنگ غربي در ذهن كودكان و نوجوانان جايگزين مي‌شود. نكته قابل توجه اين است كه تعدادي از بازيهاي رايانهاي كه در كشورهاي غربي با محدوديت و ممنوعيت مواجه هستند، در كشور ما به راحتي و با قيمت پايين در دسترس كاربران است. از اين رو، فضاي موجود در بازيهاي رايانهاي غربي، ميتواند محيط مناسبي براي تغيير سبك زندگي يا همان نظام ادراكات و رفتارهاي خاص و روابط ويژه باشد و فضايي مناسب براي انتقال رفتارهاي فرهنگي و كنش و واكنش‌هايي كه سبك زندگي خاصي را به نمايش مي‌گذارند، فراهم آورد. به دليل اهميت بازيهاي رايانهاي و لزوم واكاوي ابعاد مختلف اين موضوع اداره كل پژوهشهاي اسلامي رسانه به منظور ياري رساندن پژوهشي به اصحاب رسانه ملي، به تدوين اثر حاضر همت گمارده است. در مجموعه مقالات سبك زندگي اسلامي ويژه بازيهاي رايانهاي از منظرهاي مختلفي همچون نقش بازي در تربيت ديني كودكان و نوجوانان با تأكيد بر نقش رسانه ملي، تأثير بازيهاي رايانهاي غربي بر سبك زندگي اسلامي، آثار بازيهاي رايانهاي بر سلامت رواني و جسمي كودكان، بررسي اهداف غرب از اسطوره‌‌سازي براي كودكان در بازيهاي رايانهاي، ظرفيت‌هاي بازيهاي كودكانه محلي در عينيت بخشيدن به مفاهيم انتزاعي ديني، تحليل بازيهاي رايانهاي و تأثير آن در تربيت كودكان و... به اين موضوع پرداخته شده است.
نگاه سينماي غرب، به خصوص در سال‌هاي اخير، به مقوله دين و مذهب با مشرق‌زمين و ايران بسيار متفاوت است. از ديدگاه اسلامي دين در زندگي ساري و جاري است و همه شئون زندگي را در بر مي‌گيرد. به همين دليل پس از وقوع انقلاب اسلامي در يك دگرديسي فرهنگي سينما پاك‌سازي شد و انقلاب از اين ابزار در بستر ارزش‌هاي فرهنگي بهره گرفت. در سال‌هاي پس از انقلاب سينما كاركرد فرهنگي و آموزشي پيدا كرد و با عميق‌تر شدن اين نگاه و با حوادث پس از انقلاب و تولد ژانرهايي مانند ژانر دفاع مقدس و سينماي معناگرا كاركرد فرهنگي اين ابزار نمود بيشتري يافت و زمينه‌ساز مباحث تئوريك و نظري در حوزه سينما و دين شد. در سينماي ديني هنگامي كه مفاهيم و انگاره‌هاي ديني و يا برخي باورها و اعتقادات ديني دستمايه فيلم‌سازي قرار مي‌گيرد اگر سوژه‌اي برگزيده مي‌شود و يا داستاني روايت مي‌گردد بايد در ساحت تجربه ديني بگنجد حتي اگر ژانر آن با اين مفهوم خيلي تناسب نداشته باشد. اما اين بدان معنا نيست كه همين كه حرف‌هاي مهم و بزرگي زده شود و مفهوم عميقي به مخاطب منتقل شود كافي است، لذا بايد به فرم و ساختار روايي اثر نيز توجه داشت. مظاهر، نمادها و نشانه‌هاي ديني بايد با زبان هنر و با نهايت ظرافت و در لايه‌هاي پنهان اثر منتقل گردد. در صنعت فيلم‌سازي، نظام ژانري و ژانرها مفاهيمي انتزاعي هستند كه بر اساس توافقي اعلام نشده بين سازندگان و تماشاگران بنا شده‌اند. ژانر مجموعه‌اي از قواعد براي ساختار روايي و تصويري فيلم‌ها شكل ميدهد كه هم براي فيلم‌ساز و هم براي بيننده آشنا هستند. در واقع اين خود فيلم‌ها هستند كه به طور ضمني مفاهيم ژانري را موجوديت مي‌بخشند. ژانرها به مثابه ي نظام‌هاي رسمي الگوهاي قابل شناسايي‌اند كه از دال‌ها ساخته شده‌اند. اينها مطابق با قوانين تركيب و ساختار به كار گرفته مي‌شوند و نتيجه چيزي است كاملا قراردادي و كاملا نمايان. به عنوان مثال ما در ميزانسن ژانري مثل فيلم‌هاي گنگستري دهه 30 برادران وارنر؛ تعدادي دال پيدا مي‌كنيم كه در تركيب باهم جنبه‌هاي مهم هويت ژانري را به رخ مي‌كشند. (فيليپس، 1377؛ ص 121) به جهت پويايي سينما و صنعت آن، همه ابعاد دربرگيري اين هنر، مستلزم انعطاف و تغييرپذيري بوده و در طول زمان ژانرها نيز به اقتضاي فرم و محتواي هدف، تغييراتي را داشته‌اند. گسترش كاركرد رسانه‌ها در حوزه هاي آموزشي و هدايت عمومي، اين ضرورت را ايجاد نموده تا با بررسي ظرفيت‌ها و ويژگي ژانرهاي سينمايي، انقال مفاهيم ديني و معنوي از طريق آنها امكان‌سنجي شود. در اين تحقيق با بررسي عمومي ژانرهاي مختلف و تحليل و تبيين اختصاصي چهار ژانر زندگينامه‌اي، نوآر، جنايي ـ پليسي و علمي ـ تخيلي، ظرفيت ارائه مفاهيم ديني مورد كنكاش قرار گرفته است. ويژگي مشترك اين ژانرهاي چهارگانه اين است كه هر چهار ژانر از طيف ژانرهاي متكي به زمان و مكان هستند. مجموعه پژوهش محقق محترم، جناب آقاي يوسف شيخي در چارچوب تحليل نئوفرماليستي فيلم شكل گرفته است و تلاش شده راهكارهايي را جهت نحوه بهره‌مندي از ژانرهاي سينمايي به منظور انتقال مفاهيم ديني و معنوي نيز ارائه شود.
مقدمه قال الامامُ الرِّضا عليه السلام : «رَحِمَ اللّهُ عَبْدا اَحْيا أمْرَنا» فَقُلْتُ لَهُ: «فَكَيْفَ يُحْيِي أمْرَكُمْ؟» قالَ: «يَتَعَلَّمُ عُلُومَنا و يُعَلِّمُها النّاسَ، فَإِنَّ النّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحاسِنَ كَلامِنا لاَتَّبَعُونا». بحارالانوار ج 2 ـ ص 30. اداره كل پژوهش هاي اسلامي رسانه افتخار دارد در طول بيست سال گذشته در جهت نشر و گسترش فرهنگ اهل بيت عليهم السلام در موضوعات مختلف آثار و تأليفاتي را با اهداف تأمين محتواي برنامه سازي رسانه ملي ارائه نموده است. كتاب حاضر، مجموعه اي است از متون مناسبتي درباره امام حسين عليه السلام كه در شش بخش كلي شخصيت شناسي، سيره شناسي، انديشه شناسي، بخش متون ادبي، بخش محورهاي برنامه سازي و بخش پاياني منبع شناسي، با هدف كمك فكري به گروه هاي مختلف برنامه سازي تهيه و تدوين گرديده است در باب نوشتار حاضر چند نكته قابل ذكر مي باشد. 1. محتواي اين مجموعه شامل نوشتارهاي اكثراً كوتاهي است كه هر كدام به صورت مستقل (بدون ارتباط الزامي به قبل و بعد) قابل استفاده مي‌باشد. 2. اين مجموعه به دليل اينكه از مطالب آثار مختلف در اين زمينه تجميع گرديده است ممكن است به صورت طبيعي از لحاظ قلم و نگارش متفاوت باشند. 3. تلاش شده است كه اين نوشتار به لحاظ منطقي در ذيل بخش هاي مختلف و منطقي تدوين گردد كه اميدواريم مورد استفاده برنامه سازان محترم قرار گيرد. 4. در بخش محورهاي برنامه سازي با هدف استفاده بهينه سعي شده تا بر اساس گروه هاي برنامه ساز محوريابي انجام شود و در عين حال نسبت به مسائل روز جامعه نيز تناسب بيشتري داشته باشد. 5. با توجه به اينكه در نظر است در خصوص همه معصومين عليهم السلام چنين مجموعه‌اي ارائه شود، از هر گونه انتقاد و پيشنهاد در جهت ارتقاي كيفي اين گونه آثار استقبال مي در پايان از آقايان سيد محمدحسين حسيني هرندي و حسين عباسي و سركار خانم سقلاطوني كه با تلاش هاي خود اين مجموعه را به سامان رساندند و نيز از ساير همكاران اداره كل و مديريت خدمات پژوهشي كه در چاپ اثر زحمات فراواني كشيدند تقدير و تشكر مي‌شود. گروه تاريخ و مناسبت ها اداره كل پژوهشهاي اسلامي رسانه
حج فراخواني عمومي و دعوتي عام است كه خالق، خلق خويش به آن مي‌خواند. حج فريضه‌اي است كه از منظر اسلام عملي عبادي و از ديدگاه مسلمين گرد آمدن عاشقان حضرت دوست بر گرد خانه اوست. اسلام ناب و حقيقي، هم حج را فريضه‌اي تعطيل ناشدني مي‌داند، مگر آنكه «سد عن سبيل‌الله» مطرح گردد و هم برپايي ساير شعائر ديني و مذهبي را از ديگر راه‌هاي تقرب به خداوند بر مي‌شمارد. سياست‌هاي حج و حج‌گزاري و تبيين راه‌هاي قرب به حضرت حق جل و علاء به گرد آمدن اين مجموعه انجاميده است.
رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله مي‌فرمايد: «مَا بُنِيَ بِنَاءً فِي الْإِسْلَامِ أَحَبَّ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ التَّزْوِيجِ"در پيشگاه خداوند، بنايي بر پا نشده كه محبوب‌تر و عزيزتر از بناي ازدواج باشد. ازدواج، پيوندي مقدس و عامل تكوين مودت، رحمت و حفظ دين انسان است. همچنين شيوه پاسداري از حريم عفت و پاكدامني و تعظيم سنت نبوي است. مكتب اسلام ازدواج را سبب رشد و كمال، تأمين سلامت جامعه و بقاي نسل مي‌داند. ازاين‌رو، مسلمانان را به تسريع در اين امر دعوت مي‌كند. خانواده موفق جايگاه مهر و محبت، پايگاه انس و مودّت و كانون اصلي تكوين شخصيت انسان است. در فرهنگ اسلام، خانواده هسته اصلي اجتماع بشري و ضامن سعادت فردي و اجتماعي انسانها است و نقش بزرگي در تكامل و گسترش فرهنگ انساني و توسعه تمدن بشري دارد. بناي خانواده، مبتني بر تدبير، احسان، بردباري، گذشت، تفاهم، مواظبت و محافظت است. اما با تأسف در دنياي معاصر، با فراگير شدن امكانات و ابزارهاي ارتباطي، ساختار خانواده، ارزش ها و نگرش ها درباره خانواده، ازدواج و مكانيسم‌هاي شكل‌گيري و پايان بخشيدن به آن، به شدت تغيير يافته است. يكي از اين تغييرها «شيوع روابط آزاد دختر و پسر پيش از ازدواج» است كه پديدهاي نوظهور در جامعه اسلامي ايران به شمار مي‌آيد. اين پديده اجتماعي، هم در ارزشها و نگرش‌هاي موجود در خانواده، هم در شكل‌گيري و تداوم اين نهاد اثرگذار است؛ به طوري كه وجود روابط آزاد پيش از ازدواج، با از هم پاشيدگي خانواده و طلاق زودهنگام همراه است. گسترش اين‌گونه معاشرت‌ها كه به بهانه شناخت براي ازدواج و با هدف‌هاي گوناگوني چون صميميت، رفاقت، دلبستگي و مبادله احساس ميان دو طرف شكل مي‌گيرد، سبب نگراني‌هايي در سطوح مختلف اجتماعي (از خانواده‌ها تا نظام اجتماعي) شده است. اصل موضوع «ارتباط پيش از ازدواج» به دليل انتخاب آگاهانه فرد شايسته، شناخت و تطبيق ملاك‌هاي ازدواج با او، امري لازم و ضروري است. ازاين‌رو، بايد در ارتباطي سالم، ملاك‌هاي كفويت دختر و پسر بررسي شود تا در پرتو آن از بروز ناملايمت‌ها، تنش‌ها و مشكل‌هاي گوناگون در خانواده جلوگيري گردد تا سلامت، صيانت و آرامش محيط خانواده تضمين شود. بنابراين، ضرورت وجود ارتباط دختر و پسر پيش از ازدواج، امري غير قابل انكار است. اما مسئله مهم اين است كه اين روابط، چگونه و از چه زماني شكل گيرد كه آسيب‌زا نباشد. همچنين هدف، كه شناخت دو طرف براي تشخيص تناسب براي ازدواج است، حاصل گردد. بررسي اين مسائل لازم است تا با ايجاد بينش درست، جوانان را در ازدواجي موفق ياري رساند. اقدام ديگري كه در اين زمينه لازم است تا هدف به طور كامل محقق شود، بررسي نقش مؤثرترين نهاد فكري جامعه، رسانه است كه در جهت‌دهي روابط مطلوب پيش از ازدواج جايگاه ويژه‌اي دارد.
در فرهنگ الهي و نظام تربيتي اسلام، خانواده به عنوان دژي استوار و نهادي مقدس، بيشترين مسئوليت را در رشد و تحول، تربيت و تعالي وجود انساني فرزندان بر عهده دارد. در اين نگاه، خانواده، خميرمايه شخصيت انسان را شكل ميدهد. ازاين‌رو، امام سجاد عليه السلام مي‌فرمايد: حق فرزند بر تو اين است كه بداني وجود او از توست و اعمال نيك و بد او در اين دنيا وابسته به توست. تو در برابر خوب تربيت كردن و راهنمايي كردن او به سوي پروردگار و اطاعت وي مسئول هستي. پس عمل تو درباره او همانند عمل كسي باشد كه مي‌داند در نيكي كردن به او، پاداش و در كوتاهي نسبت به او، كيفر مي‌بيند. در دنياي امروز، سرعت تحولات اجتماعي، اقتصادي، سياسي و اخلاقي افزايش يافته و مدرنيته تمامي ابعاد زندگي انسان را در بر گرفته است. در اين ميان، به نظر مي‌رسد برخي والدين، به نوعي «استعفاي والديني» مبتلا شده و وظايف تربيتي خود را در برابر فرزندانشان را فراموش كرده‌اند يا توانايي و مهارت لازم در اين باره را ندارند و نقش تربيتي خود را از دست داده‌اند. هدف پژوهش حاضر اين است كه با تأكيد بر مسئوليت اصلي والدين در تربيت فرزندان و تبيين اهميت آن، در جهت دانش‌افزايي و ترويج مهارت فرزندپروري والدين گام بردارد. اين اثر با بيان وظايف اصلي پدر و مادر، اصول و روش‌هاي تربيت، به توصيف وضع كنوني تربيت و آسيب‌هاي آن مي‌پردازد و راهكارهايي براي رفع موانع و افزايش نقش تربيتي والدين ارائه مي‌كند. در پايان، از تلاش‌هاي پژوهشگر ارجمند، جناب آقاي حسين رضاييان در نگارش اين اثر سپاس‌گزاري مي‌شود. اميد است اهالي رسانه ملي بتوانند با كمك گرفتن از اين اثر در افزايش نقش تربيتي والدين و هموارسازي راه تربيت، گام‌هاي مؤثرتري بردارند.
وقتي هنرمند اثري را مي‌آفريند، آن اثر داراي جنبه‌هاي معناشناختي است كه مستقيم و غير مستقيم مفاهيم اصلي و پيراموني را به مخاطب القا مي‌نمايد، از طرفي اثر هنري بيانگر روحيه و وضعيت احساسي و فكري هنرمند است كه شخصيت هنرمند را آشكار مي‌سازد، دوم آن كه علاوه بر بيان روحيه و احساس هنرمند، بياني از وضعيت اجتماعي، روحيه دوران و ترسيمي از افكار و انديشه‌هاي حاكم بر جامعه خواهد بود، به طوري كه ردّپاي عناصر ديني، اجتماعي و انساني را در آثار هنري مي‌توان جست، عناصري كه ميتواند فرازمان و فرامكان و بر آمده از ريشه‌هاي ديني و بالاتر از موقعيت‌هاي زماني و اجتماعي باشد. به علاوه از جمله راه‌هاي مناسب در تشخيص فاخر بودن اثر هنري اين است كه ببينيم چه تأثيري بر مخاطبان مي‌گذارد و كاركرد و فايده‌‌مندي آن مورد توجه قرار گيرد، به طوري كه از منظر هنر هنجاري، آثار فاخر و ارزشمند آن دسته آثار هنري است كه بتواند تاثير مثبت بيشتري را ايجاد كند. پاره‌اي از انديشمندان منظورشان از هنر اسلامي آن دسته از آثار هنري است كه مستقيما در قرآن و سنت مورد خطاب تعاليم ديني قرار گرفته باشد و آموزه‌هاي ديني در باره آن سخن گفته شده باشد، به طوري كه اگر متون ديني در باره هنري يا پديدهاي به صورت مستقيم سخن نگفته باشد، آن هنر را از مصاديق هنر اسلامي و برخوردار از مشروعيت نمي‌دانند. بنا براين تلقي، معنايي كه از هنر اسلامي اراده مي‌شود آگاهانه يا ناآگاهانه مبتني بر پيش فرض حداكثري در تلقي از دين است، مبني بر اين كه انتظار اين است كه دين مستقيما در باره همه هنرها، چه هنرهاي موجود در زمان نزول وحي و چه هنرهايي كه در آينده شكل مي‌گيرد، سخن بگويد و اسلاميت و ديني بودن هر امري منوط بر داوري مستقيم آموزه‌هاي ديني در باره آنها است. در برابر اين تلقي، تفسير ديگري وجود دارد، مبني بر اينكه فرهنگ توسط انسانها و جوامع در طي قرون شكل مي گيرد و ديني بودن يا نبودن فرهنگ و عناصر آن از جمله هنر اين است كه افراد در شكل‌گيري هنر داراي دغدغه‌هاي ديني باشند و تعاليم ديني در انتخاب و گزينش آنان و يا در اقبال و توجهشان به پاره‌اي از هنرها و يا دورشدنشان از بعضي ديگر، حضور داشته باشد. به طوري كه اگر در جامعه‌اي، تعاليم ديني در شكل‌دهي فرهنگ و تمدن حضور داشته باشد و مؤمنان در خلق آثار هنري توجه به تعاليم ديني داشته باشند، مي‌توان گفت كه آن تمدن و يا هنر ديني است، همان‌طور كه در تاريخ تمدن اسلامي و يا در دوره قرون وسطا در تاريخ تمدن مسيحي، حضور دين را در عرصه انسان شناسي، معرفت‌شناسي و هستي‌شناسي جوامع شرقي و غربي مي‌بينيم و جوامع بيشترين تأثير خود را از متون مقدس و شخصيت‌هاي ديني اتخاذ نموده‌اند. از اين رو ديني بودن و يا ديني نبودن در روند تاريخ تمدن، مبتني بر كوشش مؤمنان و دين‌داران است كه رفتار، ايده، احساس، عواطف و تخيل خود را با تعاليم ديني سازگار كنند و زياده‌ها و كاستي‌هاي كنش خويش را با آن تعاليم آسماني مطابق سازند.
