«شبهه» به معناي درهم آميختن حق و باطل، ابزاري فرهنگي است كه در راستاي جنگ نرم دشمنان حق و حقيقت صورت مي گيرد. وقتي كه شبهه رخ مي دهد، اولين مواجهه با آن بين بي اعتنايي و تلاش براي پاسخ گوئي به هر قيمتي خواهد بود. اين در حالي است كه در نگاه ديني، شبهه به معني وجود يك خلل در ايمان دين داران است كه باعث ميشود فرصت براي دشمنان را فراهم سازد. پس در مواجهه با شبهه، به جاي نگاه به شبهه و دشمنان شبهه ساز، در اولين گام بايد به بسترهاي تحقق آن توجه كرد، تا در مقام پاسخ دهي، تلاشها فقط معطوف به ابطال سخن شبه هسازان نباشد، بلكه شبهه را از تهديد تبديل به يك فرصت رشد بينش و كنش ديني تبديل سازد. در بستر هجوم دشمن، فضا را براي روزامدسازي ارزشهاي جبهه ي حق فراهم سازد. مبتني بر اين ديدگاه، شبهات عاشورايي و محرم مورد بازخواني قرار مي گيرد و تلاش مي شود تا چند نكته دانسته شود: (يك) باتوجه به ارزش راهبردي عاشورا براي مكتب تشيع و فرهنگ و سبك زندگي شيعي، عاشورا يكي از مهم ترين مصاديق هجوم هاي پياپي و گسترده ي دشمنان به تشيع است و شبهات گسترده ي وهابيت به فرهنگ عاشورايي ناشي از قوت ها و ارزش هاي فرهنگي عاشوراست. (دو) در مواجهه با شبهه و شبهات عاشورايي، تلاش براي پاسخ گويي، اولين وظيفه اي است كه در فرصت هاي مكتوب و مجازي و رسانه اي گوناگون در حال انجام است. «مديريت تحليل و رويكردشناسي» هم، تاكنون آثار متعددي در اين زمينه توليد كرده ولي به نظر مي رسد هنوز حلقه ي مفقوده اي وجود دارد و تجربيات پيشين، بيانگر ناكافي بودن اين تلاشهاست، پس بايد اقدام جديدي صورت بگيرد. اينك در ادامه ي تجربيات پيشين و باتوجه به نياز رسانه به «نگاه جامع به شبهه» بايد بازخواني راهبردهاي كلان در مواجهه با شبهات مورد مطالعه قرار گيرد.
رعايت عفاف و حجاب اسلامي در برنامه هاي نمايشي رسانه در تقويت و تحكيم نهاد خانواده و بالا بردن سطح بهداشت رواني جامعه ضروري است. با وجود نقش موثر رسانه در ترويج عفاف و حجاب بويژه از طريق برنامه هاي نمايشي، گاهي نمايش روابط نامناسب در سريالهاي تلويزيوني مشاهده ميشود؛ كه اين امر الگوي نادرستي در اختيار مخاطبان جوان و نوجوان قرار داده و موجب آسيب هاي فرهنگي و اجتماعي در سطح جامعه ميشود. بررسي وضعيت عفاف و حجاب در جامعه ايران خصوصا بعد از پيروزي انقلاب اسلامي، دو واقعيت مهم را روشن ميسازد، نخست اينكه اگر زمينه هاي فرهنگي و اجتماعي براي ترويج عفاف و حجاب اسلامي فراهم باشد، افراد جامعه بر اساس فطرت پاك خود، فرهنگ عفاف و حجاب را بر فرهنگ بيبندوباري ترجيح مي‌دهند، و دوم، اينكه ترويج فرهنگ عفاف و حجاب، بدون توجه به انگيزه هاي دروني و پايه‌هاي اعتقادي افراد و تنها با بهره گيري از اهرم زور و اجبار، اثربخش نخواهد بود. از اين رو، رسانه ملي بايد برنامه هاي آموزشي، تبليغي و ترويجي خود را در زمينه حجاب و عفاف با تأكيد بر تقويت پايه هاي اعتقادي و انگيزه هاي دروني مخاطبان خود پايه ريزي كند. از سوي ديگر، از آنجا كه يكي از پر مخاطب ترين و در نتيجه تاثير گذارترين برنامه هاي تلويزيون، برنامه هاي نمايشي رسانه خصوصاً سريالهاي تلويزيوني است؛ بررسي عملكرد رسانه درباره عفاف و حجاب مهم و ضروري به نظر ميرسد؛ كه مي‌توان با بررسي دقيق و همه جانبه اين موضوع، ضمن آسيب شناسي دقيقي از اين موضوع در برنامه هاي نمايشي، الگوي مطلوب و مناسبي ارائه داد و با فرهنگ سازي مستمر، از بروز بسياري از معضلات اجتماعي جلوگيري كرد. در اين پژوهش تلاش ميشود به مباني فقهي و اسلامي عفاف و حجاب، ديدگاه فقها درباره روابط زن و مرد و موازين و سياست هاي رسانه طراز نظام اسلامي پرداخته شود و ضمن بررسي مفهوم و حدود و ضوابط شرعي و ابعاد عفاف و حجاب، مباني و ....، شاخص هايي براي سنجش اين مسأله در برنامه هاي نمايشي طراحي و به آنها پرداخته شود. در قرآن كريم، آيات مختلفي به طور صريح، در مورد رعايت عفاف و حجاب و حد و حدود و كيفيت آن نازل شده است كه بر همين اساس، استفاده از ديدگاه و نظر مراجع تقليد، خصوصا مقام معظم رهبري در مباحث مربوط به رسانه ضروري است و مي‌تواند الگوي مطلوبي براي برنامه سازان، كارگردانان و ديگر عوامل توليد برنامه هاي نمايشي از جمله سريالها محسوب گردد.
سيدالشهدا عليه السلام ، عاشورا و محرم از هويت‌هاي بنيادين و شناسه تشيع است. مهم ترين دليل تبديل شدن عاشورا به نقش‌آفريني براي تشيع، تفسير و ترجماني فرهنگي است كه در طول تاريخ براي آن شكل گرفته است. حتي سازماندهي اجتماعي شيعه و جامعه‌سازي تشيع بر اساس اين ترجمان فرهنگي شكل گرفته است. بدينگونه است كه محرم براي مكتب و مذهب تشيع به منشوري تبديل گرديده است كه از هر زاويه به آن بنگريد، داراي پيام و رهيافتي است. عاشورا از منظر گرايش‌هاي علوم انساني همانند سياست، فرهنگ، اقتصاد، جامعه‌شناسي، هنر، روانشناسي، ادبيات، تعليم و تربيت و... داراي پيامهاي مهمي است. همين قابليت تودرتويي و لايه‌هاي معنايي موجود در عاشوراست كه همانند قرآن آن را داراي جاودانگي كرده و از منظري، عاشورا به نوعي ترجمان و تفسير لايه‌هاي معنايي قرآن است.پويايي عاشورا در عين تكرار ساليانه آن با وجود گستره زماني مراسم و آيين‌هاي آن از 10 روز تا 2 ماه (در كنار مناسبت‌هاي متفرقه ديگر در طول سال) در همين غناي علمي و فرهنگي و معنايي و معنوي عاشورا و محرم ريشه دارد. اينك كه عاشورا داراي اين قابليت‌هاي معنايي و آن پويايي تاريخي است، مي‌طلبد رسانه‌هاي مذهبي ـ شيعي و عاشورايي، هر ساله، هماهنگ با فرهنگ اجتماعي ساليانه جامعه برنامه‌هاي پويا و روزآمد و غني تهيه كنند. متأسفانه در گستره شبكه‌هاي مختلف ملي و استاني و تنوع گروه‌هاي برنامه‌سازي، از اين روزآمدي چندان نشاني نيست و به جاي اينكه رسانه‌ها در حداقل مرتبه خود، همراه و هماهنگ جامعه باشند، به رسانه دنباله رو آن هم در مرتبه‌اي ضعيف و سطحي و در حد برنامه‌سازي احساسي و عوامانه تبديل مي‌شوند.
تجسم اعمال اصطلاحي است كه در حوزه‌هاي كلام، فلسفه، عرفان و اخلاق بحث و بررسي شده است. اهميت اين موضوع از آن جهت است كه مي‌تواند شبهات و پيچيدگي‌هايي را پاسخ بگويد كه با معاد و عدل الهي در كيفر گناهان مرتبط است. نظريه تجسم اعمال به اين معناست كه اعمال، باورها و ملكات دنيوي انسان‌ها، رابطه تكويني با پاداش و مجازات‌هاي اخروي او دارد. به عبارت ديگر، آنچه انسان انجام مي‌دهد يا معتقد است، در عالم آخرت به شكل واقعي، تجسم مي‌يابد و در نتيجه صاحب خود را خوشحال يا معذّب مي‌كند. ريشه اين نظريه در ظاهر برخي آيات و رواياتي است كه در متون ديني وجود دارد. البته صريح نبودن متون مرتبط با اين نظريه، سبب بروز اختلاف آراء در ميان دانشمندان اين نظريه شده است. در سده‌هاي اخير، ملاصدرا به بيان اين نظريه پرداخت و مباني عقلي آن را محكم كرد، انديشمنداني چون ملاهادي سبزواري، فيض كاشاني و در عصر حاضر، علامه طباطبايي، امام راحل رحمه الله ، شهيد مطهري و آيت‌الله جوادي آملي نظر ايشان را پذيرفتند. تجسم اعمال از منظر رسانه‌اي نيز بستر و سوژه مناسبي براي انتقال ارزشهاي ديني و بسط اخلاق اسلامي از طريق برنامه‌هاي نمايشي است؛ زيرا اين موضوع برخلاف ساير موضوعات كلامي و معارفي، از ظرفيت بالاي بصري برخوردار است و با رسانه‌هاي ديداري سنخيت كامل دارد. آنچه مهم است استفاده صحيح و مستند از اين مقوله ديني در برنامه‌هاي رسانه ملي است. ازاين رو، حجت الاسلام و المسلمين اكبر اسد علي‌زاده زحمت تحقيق و نگارش اين اثر را بر عهده گرفتند، اميد داريم اصحاب رسانه از آن بهره ببرند.
بر اساس تعاليم الهي و ديني حيات انسان مبتني بر هدف است و هدف غايي آن، رسيدن به مقام خليفةاللهي و عبوديت خداوند است و انسان براي رسيدن به اين هدف، نيازمند تربيت نفس خويش است. به اين دليل همواره اهميت دارد و لازم است جامعه اسلامي و نهادهايي كه به نوعي در اين زمينه نقش دارند، به موضوع تربيت توجه داشته باشند. در اين بين صدا و سيما نهاد بسيار مهمي است كه مي‌تواند در اين باره نقشي كليدي برعهده بگيرد. اين نهاد به دليل گستردگي مخاطبان و قدرت اثرگذاري بر آنها و نيز توانايي بسيج كردن نيروها و امكاناتِ مختلف جامعه، بايد به خط اول تلاش در اين عرصه تبديل شود. بر همين اساس، اين رسانه اثرگذار نيازمند دانش نظري است تا با اتكا به آن و با بهره‌گيري از دانش عملي به‌روز و كارآمد رسانه‌اي، به برنامه‌سازي تربيتي بپردازد و در اين عرصه نقش مهم خود را ايفا كند.پژوهش حاضر به منظور در دسترس قرار دادن اين دانش نظري براي رسانه ملي تهيه شده است و مي‌كوشد درباره اصول و شيوه‌هاي تربيتي جوانان، مطالبي را در اختيار برنامه‌سازان تربيتي و برنامه‌ريزان سازمان قرار دهد.
بيش از سه دهه از عمر پر بركت انقلاب اسلامي ايران مي گذرد و بر خلاف انتظار مخالفان و دشمنانش، همچنان به پيش مي تازد و بحران هاي اقتصادي، سياسي و اجتماعي داخلي و خارجي متعددي را پشت سرنهاده است و در پيچ و خم اين تحولات از آرمان ها و ارزش هاي خود دست برنداشته و حتي يك قدم عقب‌نشيني نكرده است. رمز اين پويندگي و پايندگي را بايد در استواري، عمق و گستره معنا و محتواي حركت‌آفرين ارزش هاي اسلامي و انساني آن جست‌وجو كرد. بي‌ترديد، هر گونه آسيب و انحرافي در ارزشهاي انقلاب اسلامي، ماندگاري آن را به خطر خواهد انداخت. در اين ميان، نسل هاي دوره هاي گذشته انقلاب كه پاسداران ارزشهاي انقلاب در عمل بوده‌‌اند، وظيفه دارند اين ميراث ارزشمند را عملاً به نسلهاي بعدي برسانند. روشن است كه كودكان به لحاظ آسيب‌پذيري بيشتر نسبت به ساير سنين در اولويت‌اند. كودكان دست كم از سه طريق با ارزش‌ها آشنا مي‌شوند و آنها را دروني‌سازي مي‌كنند. نخستين ارزش‌ها توسط پدران و مادران به كودكان منتقل ميشود و در نهاد آرام آنان جاي مي‌گيرد. مدارس و مراكز آموزشي و ديني در رتبه بعدي قرار مي‌گيرند. اما نقش رسانه‌ها از يك سو به دليل جذابيت بيش از حدّ آن براي كودكان و از سوي ديگر، به جهت بهره‌گيري از شيوه‌هاي آشكار و نهان و توانايي رسانه در ساده‌سازي مفاهيمِ پيچيده در سطح شناختي كودكان، در اين مثلث انتقال، تقريباً بي‌بديل است.
يكي از نويسندگان اين كتاب در دوره دكتري مجبور بود واحدي را به عنوان آخرين واحد درسي بگذراند كه به بررسي آثار ويليام شكسپير اختصاص داشت. استاد در روز نخست اين كلاس، دانشجويان خود را چنين خطاب قرار داد: «يك حقيقت درباره شكسپير وجود دارد و من آن حقيقت را مي‌دانم». وقتي قواعد كلاس را مطرح ساخت، تقريباً بازي مشخص شده بود. ما به عنوان دانشجويان دوره دكتري بايد به آنچه در ذهن غبارآلود و مبهم استاد مي‌گذشت، دست پيدا مي‌كرديم و حقيقت شكسپير را درمي‌يافتيم. سپس نويسنده ما دست خود را بالا برد و به استاد گوش‌زد كرد كه كتابخانه دانشگاه پُر است از كتاب‌هايي كه هر يك رويكرد (حقيقت)ي متفاوت درباره اين شاعر بزرگ ارائه مي‌دهند. اين حرف چندان به مزاج استاد خوش نيامد. آن نيم‌سال تحصيلي، دوره خوبي نبود. البته اين كتاب چنين ادعايي ندارد. رويكردهايي به سواد رسانه‌اي، رويكردهايي براي مطالعه سواد رسانه‌اي ارائه مي‌دهد. از اين روي، كتاب به دنبال رويكردي فراگير است و نه تقليل‌گرا. هدف از آشناسازي دانشجويان با اين رويكردهاي متنوع، نشان دادن راهبردهايي متنوع به ايشان براي فهم و درك مطالب رسانه‌اي است. در حالتي ايده‌آل، اين رويكردها، شما را قادر مي‌سازند تا از دريچه‌هايي متنوع به مطالب رسانه‌اي بنگريد. هر يك از اين رويكردها مي‌تواند در رشته‌اي خاص، مفيدتر باشد. برخلاف ادعاي آن استاد قديمي، نمي‌توان گفت كه مطالب رسانه‌اي تنها يك حقيقت دارند. اينكه در هر حوزه، يك حقيقت وجود دارد، اهميت ندارد، بلكه مهم اين است كه شما رويكردهايي انتقادي در پيش بگيريد و نگرشي تازه به مطالب رسانه‌اي به دست آوريد. با وجود اين، آشنايي شما با رويكردهاي انتقادي متنوع (به عنوان ابزار) از اهميت بسزايي برخوردار است؛ با بهره‌گيري از همين رويكردها قادر خواهيد بود تا مطالب رسانه‌اي را به طور نظام‌مند (با حمايتِ «متن» رسانه‌اي) تحليل كنيد.
خداوند متعال را سپاس مي‌گوييم و شكرگزاريم از براي همتي كه عطا فرمود تا سزاوار بيان حق و جايگاه آن و حق انسان شهروند برآييم. ارزش نهادن به انسان و تكريم برترين مخلوق هستي، از آيين و اديان الهي، سرچشمه گرفته است و دين اسلام كه كامل‌ترين آيين‌ها و آخرين دين است، بيش از همه بر آن تأكيد كرده است. به دليل اهميت ويژه‌اي كه اسلام براي انسان قائل است، حقوق شهروندي جزو قوانين جداناپذير اين دين الهي است. شهر، شهروندي و حقوق شهروندي هرچند موضوع‌هايي مدرن و اصطلاحاتي جديد هستند و در دولت و ملت معنا پيدا مي‌كنند، اما آنها از متون ديني سرچشمه گرفته‌اند. حقوق و آزادي‌هاي فردي و مدني، آزادي عقيده و بيان، حق زندگي و حق مالكيت، حقوق اجتماعي، قضايي و سياسي، بخشي از حقوقي است كه در مفهوم حقوق شهروندي مي‌گنجد. رسانه در جايگاه ابزار انتقال معنا و در راستاي تحقق زندگي آرماني يا شيطاني، مي‌تواند به حقوق حقه انسان، خدمت يا خيانت كند. رسانه‌ها نقشي بسيار پررنگ در تأمين اين حقوق دارند. رسانه‌ها همچون ابزاري براي آگاهي‌بخشي، نظارت بر محيط و آموزش شهروندان عمل مي‌كنند؛ بدين ترتيب تصديق‌كننده وظايف شهروندي همچون مشاركت، نقد و رأي دادن هستند. شهروندان آگاه مي‌توانند بهتر و فعالانه‌تر در فرآيندهاي تصميم‌گيري جوامع شركت كنند.
در ادامه سلسله‌پژوهش‌هاي برنامه‌اي درباره زندگاني معصومان عليهم السلام ، كتاب آيين برنامه‌سازي درباره زندگي امام رضا عليه السلام ، بعد از تحرير و چاپ زندگي امام موسي كاظم عليه السلام و زندگي امام جعفر صادق عليه السلام ، سومين اثر در اين مسير است. با توجه به حضور كوتاه‌مدت امام رضا عليه السلام در ايران، به‌ويژه، وجود بارگاه نوراني و مقدس ايشان، كه معرف يكي از مهمترين هويت‌هاي فرهنگي ايرانيان، از هر نژاد و مذهب، به‌ويژه، شيعه ايراني است؛ زندگاني آن حضرت، جايگاهي ويژه از نظر اولويت برنامه‌سازي در شبكه‌هاي صدا و سيما دارد. توجه به زندگاني امام رضا عليه السلام و تقاضاي مردم براي برنامه‌سازي در اين باره و به تبع آن، نياز به پژوهش‌هاي برنامه‌اي مستند و كاربردي، از علل مهم تهيه اين اثر پژوهشي بوده است. در اين پژوهش سعي شده به زندگي امام رضا عليه السلام بيشتر از منظري تاريخي توجه شود. در حقيقت، اين پژوهش، تاريخي و كتابخانه‌اي است؛ در حالي كه مي‌توان به بارگاه مطهر امام و انبوه زائران آن، كه بيشترين زائر در شهرهاي مقدس جهان اسلام هستند، از منظر علومي چون مطالعات فرهنگي و جامعه‌شناسي نيز نگريسته شود تا موضوعات و زمينه‌هاي فراوان برنامه‌سازي كشف شود؛ كاري كه از دايره پژوهش تاريخي حاضر و محدوديت‌هاي آن بيرون است. پژوهش برنامه‌اي زندگاني امام كاظم عليه السلام ، بسيار جزئي‌نگر بود و بر مطالعه موردي روايات و حكايات زندگاني آن حضرت متمركز بود. پژوهش برنامه‌اي زندگاني امام صادق عليه السلام ، نيز نگاهي كلان‌تر داشت و قصدش تعريف مذهب جعفري از منظر امام صادق عليه السلام بود. در اين پژوهش، تلاش شده است ضمن نگاهي نو به تاريخ و زندگاني امام رضا عليه السلام ، به بركات وجود مزار آن حضرت در ايران نيز اجمالاً پرداخته شود و درنهايت، براي ايده‌يابي از زندگي ايشان، روشي كاربردي‌تر نشان داده شود كه ان‌شاء‌الله، براي برنامه‌سازان، مفيدتر از دو پژوهش سابق باشد. اثر حاضر، صرفاً كتاب ايده‌هاي برنامه‌سازي رضوي نيست تا فقط فهرستي از ايده‌ها را، بدون پيش‌فرض‌ها و بازتاب‌هايشان پيشنهاد دهد، بلكه پژوهشي برنامه‌اي و ايده‌ياب است؛ يعني تلاش شده تا پژوهشِ مبناي هر ايده‌يابي نيز آورده شود؛ تا پژوهش‌هاي برنامه‌اي در حوزه مباحث تاريخي عملاً نقد و بررسي و بازتعريف شوند.
مهدويت و انتظار از هويت‌هاي بنيادين تشيع است و يكي از علت‌هاي بالندگي و شكوفائي تاريخ تشيع به شمار مي‌رود. چنانكه تشيع بدون اصل معرفتي مهدويت و فرهنگ اجتماعي انتظار شناخته نخواهد شد. تشيع در ميان فرقه‌هاي اسلامي، تنها فرقه‌اي است كه رويكرد آينده‌گرا دارد، اين آينده نگري ديني را به عناصر فرهنگي تبديل كرده است و اين اصل در تمامي سطوح معرفتي و رفتاري شيعه جريان دارد. چنانكه مهدويت هم آيينه تمام نماي اصل امامت است و هم در فروع دين تجلي تبري و تولي است كه شيعه بر محور امام هر زمان، تعريف مي‌كند. از ديدگاه اخلاق نيز انتظار منتظران نمود سبك زندگي روزآمد شيعيان است. به همين دليل مهدويت فقط مناسبت و رويدادي مذهبي ـ شيعي در نيمه شعبان و نهم ربيع الاول نيست؛ بلكه آموزه‌اي است كه در تمامي لحظه‌هاي زندگي منتظران بروز دارد. از آنجا كه مهدويت و انتظار در مكتب تشيع جايگاه ويژه‌اي دارد، شايسته است در نظام برنامه‌سازي رسانه‌اي نيز براي آن اهميت ويژه‌اي قائل شويم. و پيوسته در قالب برنامه‌سازي به اين اصل بنيادين توجه گردد. اين اثر مجموعه‌اي از ايده‌ها و سوژه‌هاي محتوايي را كه قابليت تبديل شدن به برنامه رسانه‌اي را دارند، به مديران و برنامه سازان معرفي مي‌كند. همچنين براي غني‌سازي و تنوع‌بخشي به ايده‌هاي مهدوي، به صورت موجز فرايند برنامه‌سازي ديني ـ مهدوي را آسيب‌شناسي كرده و روش ايده‌يابي بينا رشته‌اي را قالبي جديد و روزآمد براي ايده‌يابي موضوع‌هاي ديني، معرفي مي‌كند. سپس با نگاهي تطبيقي به معارف مهدوي و علوم انساني اين روش را برگزيده و ايده‌هايي متنوع و روزآمد را در زمينه معارف مهدوي ارائه مي‌كند. در گام بعدي براي تحقق اين هدف قصد دارد فرايند برنامه‌سازي با موضوع مهدويت را با توجه به به فراواني شبكه‌ها و مخاطبان گوناگون آنها، تنوع بخشد.
