انسان، موجودي است كه بر پايه عقل و منطق مي‌تواند به شناخت و شناساندن دست يابد. اين دارايي از آدمي، موجودي ساخته كه مي‌تواند حكيم باشد و حكيمانه بينديشد. به سخن ديگر؛ حكمت، سرمايه‌اي بزرگ و ارزشمند در زندگي معنوي بشريت است كه بر پايه آن، انسان با بررسي و كندوكاو در آفرينش مي‌تواند اندكي از گستره پهناور حكمت تدابير الهي در بخش‌‌هاي گوناگون را دريابد و به ديگران انتقال دهد. با اين وصف، مي‌توان پيشينه انديشه بشر را تا فراسوي تاريخ و همراه با آفرينش او به پيش برد؛ يعني انديشه، همچون يك ويژگي جداناپذير هميشه با انسان همراه بوده و از طرفي آشكار است كه اين انديشه و خرد، در راه حقيقت‌يابي، بهره‌مند از راهنمايي وحي و حجت بيروني بوده است و اين‌چنين است كه در كهن‌ترين گفت‌وگوهاي حكيمانه، رگه‌هاي اعتقادي غلبه دارد. از ديدگاه اسلام، به عنوان كامل‌ترين و آخرين دين الهي نيز، انديشه و خرد و به گونه خاص حكمت و فلسفه مورد توجه قرار گرفته است. حكمت در انديشه اسلامي در پي آن است كه از احوال موجود از آن جهت كه موجود است، گفت‌وگو كند. اين چنين است كه حكمت و فراخواني به آن بخشي از فلسفه بعثت پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله ميشود. اميرمؤمنان حضرت علي عليه السلام مي‌‌فرمايند: «فبالغ صلي الله عليه و آله في النصيحة و مضي علي الطريقة و دعا الي الحكمة و الموعظة الحسنة (نهج البلاغه، خطبه 95) اين يعني نهايت تلاش پيامبر صلي الله عليه و آله پذيرش «توحيد» از طريق حكمت و شناخت بوده است. پس حكمت، عنصري از عناصر ايمان به حساب آمده و گمشده واقعي مؤمن است و چنان كه حكما و فلاسفه اسلامي ثابت كرده اند حكمت با شريعت رابطه‌اي ناگسستني دارد و مباحث شكل گرفته در اين حوزه، كم ترين شائبه را براي مخالفت نگذاشته است. اين ديدگاه، عامل مهمي شد تا مسلمانان به فراگيري انواع علوم بپردازند و مواريث علمي روم و يونان و ايران را ترجمه و از عناصر مفيد آن استفاده نمايند.
فرهنگ عفاف و حجاب، در جايگاه هويت فردي و اعتبار اجتماعي، فرصتي براي ايجاد جامعه‌اي ايدئال و به دور از ناهنجاري‌هاي اجتماعي است. توجه نكردن به اين فرهنگ، به عنوان ارزش اخلاقي و هويت اجتماعي، تحكيم خانواده و امنيت فرهنگي و اخلاقي جامعه را تهديد مي‌كند. اگر همه دستگاه‌هاي فرهنگي و اجتماعي، براي نهادينه‌سازي حجاب، برنامه‌ريزي و تلاش كنند ولي حجاب دروني نشود و مورد پذيرش قلبي و اعتقادي قرار نگيرد، هويت اجتماعي به شكل مطلوب تحقق نخواهد يافت. بر اين اساس، دروني شدن حجاب به هويت فردي مستحكم و مستقلي نيازمند است تا نه به اجبار، بلكه به عنوان انتخابي منطقي و فردي براي كسب شخصيت اجتماعي قرار گيرد. بنابراين، براي رسيدن به سطح آرماني مطلوب در زمينه حجاب يا دست‌كم كاهش فاصله با آن و امكان كنترل برنامه‌ريزي‌شده محيط و هدايت روندهاي عادي در مسيرهاي همسو با انتظارات فرهنگي نظام اسلامي، به اقداماتي هماهنگ و دامنه‌دار نياز است. به منظور نهادينه‌سازي، گسترش و حفظ فرهنگ عفاف و حجاب در جامعه و مقابله با بدحجابي، هر يك از نهادهاي آموزشي، پژوهشي، تربيتي، فرهنگي، مذهبي، اجتماعي، اقتصادي، انتظامي و قضايي، وظيفه و مسئوليتي بر عهده دارند. در اين ميان، رسانه ملي با توجه به مقبوليت و اعتبار فرهنگي و اجتماعي بالا، اعتماد زياد مخاطبان به جنبه‌هاي الگويي آن به عنوان سخنگوي فرهنگي و مروّج ارزش‌ها و آرمان‌هاي نظام اسلامي، مخاطب انبوه و اثرگذاري بسيار، مي‌تواند در ميان نهادهاي مسئول، هم‌گرايي و هم‌افزايي ايجاد و فعاليت‌هاي غير اصولي سازمان‌هاي رسمي و غيررسمي را در اين زمينه، پيگيري و نقد كند. همچنين، فعاليت‌هاي مثبت ديگر سازمان‌ها را با هدف ارتقاي بينش‌ها و حساسيت‌هاي جمعي منعكس سازد. بنابراين، يكي از مؤثرترين ابزارها در بهبود وضعيت فرهنگ عفاف و حجاب، رسانه ملي، به ويژه تلويزيون است.
نوشته پيش رو نتيجه تحقيقي است كه به شيوه اسنادي در زمينه جايگاه و نقش رسانه ملي در ارتباطات اجتماعي دختران و پسران به كوشش محقق بزرگوار دكتر علي روشنايي انجام گرفته است. تأكيد اين تحقيق بر الگوهاي ديني و اسلامي ارتباطات اجتماعي دختران و پسران است. در واقع در شرايط فرهنگي حاكم بر جامعه ايران و جهان، رسانه ملي در زمينه ارائه الگوهاي ديني و اسلامي به اندازه‌اي كه انتظار مي‌رود، موفقيت لازم را به دست نياورده است. در زمانه موسوم به عصر اطلاعات و جامعه شبكه‌اي، ديگر همه مرزهاي سخت‌افزاري فروريخته و امكان محصور كردن يك جامعه در فضايي بسته وجود ندارد.در عين حال امكانات و بستر مربوط به جهان شبكه‌اي، اين امكان را به وجود آورده است كه انسان‌ها از حالت انفعالي و پذيرنده، به حالت فاعلي و عمل‌كننده تبديل شوند. به بيان ديگر، هر كس در حد توان و شرايط حاكم بر مناسباتش مي‌تواند سهمي هرچند اندك، در تعيين مناسبات حاكم بر زندگي خود داشته باشد. بررسي سوابق پژوهشي محقق نشان مي‌دهد كه ايشان آگاهي لازم به مباني نظري اين مباحث را تا اندازه‌اي دارد، اما مشكل اين است كه از يك سو، عزم كافي و فراگير براي عينيت بخشيدن به آن و از سوي ديگر، سازوكارهاي لازم براي تحقق آن وجود ندارد. مشكل ديگر هم نگاه برخي سياست‌گذاران است كه در اين زمينه، نگاهي ارزشي است. در واقع، اين گروه علم ارتباطات را بخشي از علوم انساني در نظر مي‌گيرند. البته در محتوا اين‌گونه است و گاه آن را مغاير با ارزشهاي خودي مي‌دانند. در پاسخ اين گروه بايد به اين نكته اشاره كرد كه مباني ارتباطات به عنوان يك علم، فارغ از محتواي ارتباط، همه جا كمابيش يكسان است؛ به ويژه اينكه سخت‌افزارهاي ارتباطاتي در دنيا كمابيش مشترك است. ازاينرو، اسلوب‌ها، تكنيك‌ها و شيوه‌هاي ارتباطي در يك جامعه ديگر نيز مي‌تواند استفاده شود. در بخشي از اين نوشته، و در حد اختصار، به اين مباني نظري اشاره شده است.
مكتب عاشورا به مثابه چشمه جوشاني است كه جوشش آن را پاياني نيست. قرن‌هاست كه جان‌هاي تشنه از اين چشمه، جام بر مي‌دارند و سيراب مي‌شوند. گرچه اين رخداد جان‌سوز تاريخ، تلخ بود، شيريني‌هاي فراواني براي بشريت به ارمغان آورد و گرچه ناگوار بود، خاستگاه صدها بركت براي جامعه انساني شد. به اين حماسه از زاويه‌هاي گوناگون نگاه و از آن، درس گرفته شده است. يكي از اين نگاه‌ها، نگاه زيبايي‌شناسانه به آن است. از آنجا كه حماسه عاشورا از اين منظر، كمتر مورد توجه قرار گرفته است، زمينه‌اي فراهم آمد تا به اين حماسه از نگاه زيبايي‌شناسانه و در ساختار اثري مستقل ـ آن هم در اندازه توان و بضاعت نگارنده ـ پرداخته شود. گرچه در اين اثر، محور سخن، «زيبايي حسّي» است و حماسه عاشورا از منظر «زيبايي حسّي» (استتيك) بررسي شده است، به ابعاد «زيبايي معنوي» حماسه عاشورا نيز اشاره گرديده است؛ زيرا در فرهنگ اسلامي، زيبايي، اعم از حسّي و معنوي است و همان‌گونه كه زيبايي حسّي مصاديقي دارد، زيبايي معنوي نيز مصداق‌هايي دارد، كه چه‌بسا با هيچ‌كدام از معيارهاي حسّي، نمي‌توان اندازه‌گيري كرد؛ چنانكه استاد علامه محمدتقي جعفري در تبيين اين سخن حضرت زينب عليها السلام كه فرمود: «ما رأيتُ اِلّا جَميلاًـ» و نيز درباره جنبه زيبايي معنوي حماسه عاشورا مي‌گويد: زيبايي‌هاي معقول (معنوي)، كوتاه‌ترين راه به سوي خداست... در مورد حسين بن علي بايد ديد در درون اين مرد، چه چيزي نهفته بود كه اگر حادثه صدها بار هم تندتر از اين مي‌شد، براي او هيچ فرقي نمي‌كرد... بلكه حضرت زينب هم زيبايي اين حادثه را مي‌ديد. يزيد به حضرت زينب گفت: ديدي با برادرت چه كردند؟ زينب گفت «ما رأيتُ اِلّا جَميلاً.» ما بايد درباره زيبايي؛ چه تصوري داشته باشيم كه قطعه قطعه شدن اعضاي عده‌اي از پاكان اولاد آدم، اين‌گونه زيبا جلوه كند؟ ما از زيبايي چه چيزي بايد در نظر داشته باشيم كه آن همه مصائب و شدايد را زيبا بدانيم.
«شبهه» به معناي درهم آميختن حق و باطل، ابزاري فرهنگي است كه در راستاي جنگ نرم دشمنان حق و حقيقت صورت مي گيرد. وقتي كه شبهه رخ مي دهد، اولين مواجهه با آن بين بي اعتنايي و تلاش براي پاسخ گوئي به هر قيمتي خواهد بود. اين در حالي است كه در نگاه ديني، شبهه به معني وجود يك خلل در ايمان دين داران است كه باعث ميشود فرصت براي دشمنان را فراهم سازد. پس در مواجهه با شبهه، به جاي نگاه به شبهه و دشمنان شبهه ساز، در اولين گام بايد به بسترهاي تحقق آن توجه كرد، تا در مقام پاسخ دهي، تلاشها فقط معطوف به ابطال سخن شبه هسازان نباشد، بلكه شبهه را از تهديد تبديل به يك فرصت رشد بينش و كنش ديني تبديل سازد. در بستر هجوم دشمن، فضا را براي روزامدسازي ارزشهاي جبهه ي حق فراهم سازد. مبتني بر اين ديدگاه، شبهات عاشورايي و محرم مورد بازخواني قرار مي گيرد و تلاش مي شود تا چند نكته دانسته شود: (يك) باتوجه به ارزش راهبردي عاشورا براي مكتب تشيع و فرهنگ و سبك زندگي شيعي، عاشورا يكي از مهم ترين مصاديق هجوم هاي پياپي و گسترده ي دشمنان به تشيع است و شبهات گسترده ي وهابيت به فرهنگ عاشورايي ناشي از قوت ها و ارزش هاي فرهنگي عاشوراست. (دو) در مواجهه با شبهه و شبهات عاشورايي، تلاش براي پاسخ گويي، اولين وظيفه اي است كه در فرصت هاي مكتوب و مجازي و رسانه اي گوناگون در حال انجام است. «مديريت تحليل و رويكردشناسي» هم، تاكنون آثار متعددي در اين زمينه توليد كرده ولي به نظر مي رسد هنوز حلقه ي مفقوده اي وجود دارد و تجربيات پيشين، بيانگر ناكافي بودن اين تلاشهاست، پس بايد اقدام جديدي صورت بگيرد. اينك در ادامه ي تجربيات پيشين و باتوجه به نياز رسانه به «نگاه جامع به شبهه» بايد بازخواني راهبردهاي كلان در مواجهه با شبهات مورد مطالعه قرار گيرد.
رعايت عفاف و حجاب اسلامي در برنامه هاي نمايشي رسانه در تقويت و تحكيم نهاد خانواده و بالا بردن سطح بهداشت رواني جامعه ضروري است. با وجود نقش موثر رسانه در ترويج عفاف و حجاب بويژه از طريق برنامه هاي نمايشي، گاهي نمايش روابط نامناسب در سريالهاي تلويزيوني مشاهده ميشود؛ كه اين امر الگوي نادرستي در اختيار مخاطبان جوان و نوجوان قرار داده و موجب آسيب هاي فرهنگي و اجتماعي در سطح جامعه ميشود. بررسي وضعيت عفاف و حجاب در جامعه ايران خصوصا بعد از پيروزي انقلاب اسلامي، دو واقعيت مهم را روشن ميسازد، نخست اينكه اگر زمينه هاي فرهنگي و اجتماعي براي ترويج عفاف و حجاب اسلامي فراهم باشد، افراد جامعه بر اساس فطرت پاك خود، فرهنگ عفاف و حجاب را بر فرهنگ بيبندوباري ترجيح ميدهند، و دوم، اينكه ترويج فرهنگ عفاف و حجاب، بدون توجه به انگيزه هاي دروني و پايه‌هاي اعتقادي افراد و تنها با بهره گيري از اهرم زور و اجبار، اثربخش نخواهد بود. از اين رو، رسانه ملي بايد برنامه هاي آموزشي، تبليغي و ترويجي خود را در زمينه حجاب و عفاف با تأكيد بر تقويت پايه هاي اعتقادي و انگيزه هاي دروني مخاطبان خود پايه ريزي كند. از سوي ديگر، از آنجا كه يكي از پر مخاطب ترين و در نتيجه تاثير گذارترين برنامه هاي تلويزيون، برنامه هاي نمايشي رسانه خصوصاً سريالهاي تلويزيوني است؛ بررسي عملكرد رسانه درباره عفاف و حجاب مهم و ضروري به نظر ميرسد؛ كه مي‌توان با بررسي دقيق و همه جانبه اين موضوع، ضمن آسيب شناسي دقيقي از اين موضوع در برنامه هاي نمايشي، الگوي مطلوب و مناسبي ارائه داد و با فرهنگ سازي مستمر، از بروز بسياري از معضلات اجتماعي جلوگيري كرد. در اين پژوهش تلاش ميشود به مباني فقهي و اسلامي عفاف و حجاب، ديدگاه فقها درباره روابط زن و مرد و موازين و سياست هاي رسانه طراز نظام اسلامي پرداخته شود و ضمن بررسي مفهوم و حدود و ضوابط شرعي و ابعاد عفاف و حجاب، مباني و ....، شاخص هايي براي سنجش اين مسأله در برنامه هاي نمايشي طراحي و به آنها پرداخته شود. در قرآن كريم، آيات مختلفي به طور صريح، در مورد رعايت عفاف و حجاب و حد و حدود و كيفيت آن نازل شده است كه بر همين اساس، استفاده از ديدگاه و نظر مراجع تقليد، خصوصا مقام معظم رهبري در مباحث مربوط به رسانه ضروري است و مي‌تواند الگوي مطلوبي براي برنامه سازان، كارگردانان و ديگر عوامل توليد برنامه هاي نمايشي از جمله سريالها محسوب گردد.
سيدالشهدا عليه السلام ، عاشورا و محرم از هويت‌هاي بنيادين و شناسه تشيع است. مهم ترين دليل تبديل شدن عاشورا به نقش‌آفريني براي تشيع، تفسير و ترجماني فرهنگي است كه در طول تاريخ براي آن شكل گرفته است. حتي سازماندهي اجتماعي شيعه و جامعه‌سازي تشيع بر اساس اين ترجمان فرهنگي شكل گرفته است. بدينگونه است كه محرم براي مكتب و مذهب تشيع به منشوري تبديل گرديده است كه از هر زاويه به آن بنگريد، داراي پيام و رهيافتي است. عاشورا از منظر گرايش‌هاي علوم انساني همانند سياست، فرهنگ، اقتصاد، جامعه‌شناسي، هنر، روانشناسي، ادبيات، تعليم و تربيت و... داراي پيامهاي مهمي است. همين قابليت تودرتويي و لايه‌هاي معنايي موجود در عاشوراست كه همانند قرآن آن را داراي جاودانگي كرده و از منظري، عاشورا به نوعي ترجمان و تفسير لايه‌هاي معنايي قرآن است.پويايي عاشورا در عين تكرار ساليانه آن با وجود گستره زماني مراسم و آيين‌هاي آن از 10 روز تا 2 ماه (در كنار مناسبت‌هاي متفرقه ديگر در طول سال) در همين غناي علمي و فرهنگي و معنايي و معنوي عاشورا و محرم ريشه دارد. اينك كه عاشورا داراي اين قابليت‌هاي معنايي و آن پويايي تاريخي است، مي‌طلبد رسانه‌هاي مذهبي ـ شيعي و عاشورايي، هر ساله، هماهنگ با فرهنگ اجتماعي ساليانه جامعه برنامه‌هاي پويا و روزآمد و غني تهيه كنند. متأسفانه در گستره شبكه‌هاي مختلف ملي و استاني و تنوع گروه‌هاي برنامه‌سازي، از اين روزآمدي چندان نشاني نيست و به جاي اينكه رسانه‌ها در حداقل مرتبه خود، همراه و هماهنگ جامعه باشند، به رسانه دنباله رو آن هم در مرتبه‌اي ضعيف و سطحي و در حد برنامه‌سازي احساسي و عوامانه تبديل مي‌شوند.
تجسم اعمال اصطلاحي است كه در حوزه‌هاي كلام، فلسفه، عرفان و اخلاق بحث و بررسي شده است. اهميت اين موضوع از آن جهت است كه مي‌تواند شبهات و پيچيدگي‌هايي را پاسخ بگويد كه با معاد و عدل الهي در كيفر گناهان مرتبط است. نظريه تجسم اعمال به اين معناست كه اعمال، باورها و ملكات دنيوي انسان‌ها، رابطه تكويني با پاداش و مجازات‌هاي اخروي او دارد. به عبارت ديگر، آنچه انسان انجام مي‌دهد يا معتقد است، در عالم آخرت به شكل واقعي، تجسم مي‌يابد و در نتيجه صاحب خود را خوشحال يا معذّب مي‌كند. ريشه اين نظريه در ظاهر برخي آيات و رواياتي است كه در متون ديني وجود دارد. البته صريح نبودن متون مرتبط با اين نظريه، سبب بروز اختلاف آراء در ميان دانشمندان اين نظريه شده است. در سده‌هاي اخير، ملاصدرا به بيان اين نظريه پرداخت و مباني عقلي آن را محكم كرد، انديشمنداني چون ملاهادي سبزواري، فيض كاشاني و در عصر حاضر، علامه طباطبايي، امام راحل رحمه الله ، شهيد مطهري و آيت‌الله جوادي آملي نظر ايشان را پذيرفتند. تجسم اعمال از منظر رسانه‌اي نيز بستر و سوژه مناسبي براي انتقال ارزشهاي ديني و بسط اخلاق اسلامي از طريق برنامه‌هاي نمايشي است؛ زيرا اين موضوع برخلاف ساير موضوعات كلامي و معارفي، از ظرفيت بالاي بصري برخوردار است و با رسانه‌هاي ديداري سنخيت كامل دارد. آنچه مهم است استفاده صحيح و مستند از اين مقوله ديني در برنامه‌هاي رسانه ملي است. ازاين رو، حجت الاسلام و المسلمين اكبر اسد علي‌زاده زحمت تحقيق و نگارش اين اثر را بر عهده گرفتند، اميد داريم اصحاب رسانه از آن بهره ببرند.
بر اساس تعاليم الهي و ديني حيات انسان مبتني بر هدف است و هدف غايي آن، رسيدن به مقام خليفةاللهي و عبوديت خداوند است و انسان براي رسيدن به اين هدف، نيازمند تربيت نفس خويش است. به اين دليل همواره اهميت دارد و لازم است جامعه اسلامي و نهادهايي كه به نوعي در اين زمينه نقش دارند، به موضوع تربيت توجه داشته باشند. در اين بين صدا و سيما نهاد بسيار مهمي است كه مي‌تواند در اين باره نقشي كليدي برعهده بگيرد. اين نهاد به دليل گستردگي مخاطبان و قدرت اثرگذاري بر آنها و نيز توانايي بسيج كردن نيروها و امكاناتِ مختلف جامعه، بايد به خط اول تلاش در اين عرصه تبديل شود. بر همين اساس، اين رسانه اثرگذار نيازمند دانش نظري است تا با اتكا به آن و با بهره‌گيري از دانش عملي به‌روز و كارآمد رسانه‌اي، به برنامه‌سازي تربيتي بپردازد و در اين عرصه نقش مهم خود را ايفا كند.پژوهش حاضر به منظور در دسترس قرار دادن اين دانش نظري براي رسانه ملي تهيه شده است و مي‌كوشد درباره اصول و شيوه‌هاي تربيتي جوانان، مطالبي را در اختيار برنامه‌سازان تربيتي و برنامه‌ريزان سازمان قرار دهد.
بيش از سه دهه از عمر پر بركت انقلاب اسلامي ايران مي گذرد و بر خلاف انتظار مخالفان و دشمنانش، همچنان به پيش مي تازد و بحران هاي اقتصادي، سياسي و اجتماعي داخلي و خارجي متعددي را پشت سرنهاده است و در پيچ و خم اين تحولات از آرمان ها و ارزش هاي خود دست برنداشته و حتي يك قدم عقب‌نشيني نكرده است. رمز اين پويندگي و پايندگي را بايد در استواري، عمق و گستره معنا و محتواي حركت‌آفرين ارزش هاي اسلامي و انساني آن جست‌وجو كرد. بي‌ترديد، هر گونه آسيب و انحرافي در ارزشهاي انقلاب اسلامي، ماندگاري آن را به خطر خواهد انداخت. در اين ميان، نسل هاي دوره هاي گذشته انقلاب كه پاسداران ارزشهاي انقلاب در عمل بوده‌‌اند، وظيفه دارند اين ميراث ارزشمند را عملاً به نسلهاي بعدي برسانند. روشن است كه كودكان به لحاظ آسيب‌پذيري بيشتر نسبت به ساير سنين در اولويت‌اند. كودكان دست كم از سه طريق با ارزش‌ها آشنا مي‌شوند و آنها را دروني‌سازي مي‌كنند. نخستين ارزش‌ها توسط پدران و مادران به كودكان منتقل ميشود و در نهاد آرام آنان جاي مي‌گيرد. مدارس و مراكز آموزشي و ديني در رتبه بعدي قرار مي‌گيرند. اما نقش رسانه‌ها از يك سو به دليل جذابيت بيش از حدّ آن براي كودكان و از سوي ديگر، به جهت بهره‌گيري از شيوه‌هاي آشكار و نهان و توانايي رسانه در ساده‌سازي مفاهيمِ پيچيده در سطح شناختي كودكان، در اين مثلث انتقال، تقريباً بي‌بديل است.
