كتاب حاضر، دربردارنده لطايف و ظرايف آموزنده اي از زندگي بزرگان و دانشمندان ديني است، دانشمنداني كه پيامبر اعظم صلی الله علیه و آله آنان را برتر از پيامبران بني اسرائيل دانسته و فرموده است: «عُلَماءُ اُمَّتي كَأنبِياءِ بَني إسْرائيلَ؛ علماي امت من همانند پيامبران بني اسرائيل هستند.»1 اين تعبير پيامبر خدا برخاسته از اهميت، عظمت و حساسيت كار و خدمت دانشمندان دين اسلام است؛ آنان كه به پيروي از مولايشان حضرت علي(ع)، از زرق و برق هاي فريبنده زندگي چشم فرو بستند و با زهد و پرهيزكاري و رياضت هاي معنوي زندگي كردند، مربي مردم عصر خويش و مصلح جامعه خود شدند. آنان كه مدافع حريم شريعت مقدس و پاسدار مرزهاي انديشه اسلامي بودند و دين را نه براساس پندار و پسند خواسته خود، بلكه براساس حقيقت و باطن دين و آن گونه كه هست، معرفي كردند و در اين راه، چه زخم زبان ها كه نشنيدند و چه بي مهري ها و بي وفايي ها كه نديدند. با اين حال، سرزنش، در عزم راسخ و اراده پولادين آنها كمترين اثري به جا نگذاشت.
آنان هرگز در برابر دنياطلبان و دنياخواران سر تسليم فرود نياوردند و در مقابل، هنگام مناجات و عبادت پروردگار جهان، با خشوع و فروتني، سر نياز به درگاه آفريدگار بي نياز به زمين ساييدند و دست التماس به آستان او بلند كردند و اشك از ديدگان فرو ريختند و هنوز، صداي ناله هاي پرسوز و گداز آنان در دل شب به گوش مي رسد.
از ديگر سو اين بزرگ دانشمندان فرهيخته، در راه هدف نوراني خود از عنايت و لطف الهي و توجهات غيبي بهره مند شدند. پس رازهاي بسيار بر آنان آشكار شد، حجاب ها از برابر ديدگانشان كنار رفت و ديدند آنچه را ديگران از ديدن آن ناتوان بودند و كاشف رازها و رمزها شدند.
در اين ميان، دانشمندان شيعه را بايد مصداق حقيقي «فِي الْاَرْضِ مَجْهُولٌ وَ فِي الْسَّماءِ مَعْرُوفٌ؛ در زمين، ناشناس و گمنام و در آسمان شناخته شده اند»، دانست كه تاريخ شيعه به داشتن چنين بزرگان و وارسته گاني تا ابد بر خود مي بالد. آنان مشعل دار هدايت انسان و علم دار مكتب شيعه بوده و هستند.
بهره گيري از آثار مكتوب اولياي الهي، خود، نوعي هم نشيني با آنان است و خواننده با مطالعه ظرافت هاي اخلاقي دانشمندان و بزرگان، از عنايت هايي كه بر آنان شده است، بهره مي برد.
ازاين رو، بزرگان همواره به مطالعه آثاري كه گويندگان و نويسندگان آن، افراد وارسته و پرهيزكارند، سفارش مي كنند. در روايتي گران سنگ از رسول خدا صلی الله علیه و آله است: «عِنْدَ ذِكْرِ الصّالِحينَ يَنْزِلُ الْرَّحْمَةَ؛ آنجا كه از خوبان ياد شود، رحمت الهي نازل مي شود».2
بي ترديد، مكتب شيعه مرهون رنج ها و كوشش هاي بي وقفه دانشمندان و فقيهاني برجسته و بزرگ است كه در حفظ آموزه هاي نوراني اين مكتب از هيچ كوشش و ايثاري دريغ نكردند؛ سرو قامتاني كه در پاسداري از مرزهاي اين مكتب لحظه اي آرام نداشتند و چه بسا در اين راه به خون خويش غلتيدند.
آشنايي با زندگي اين بزرگان در پيمودن راه كمال و رسيدن انسان به قرب الهي راه گشاست؛ زيرا دست يافتن به كمال حقيقي و مقامات معنوي، بدون الگو امكان پذير نيست. مرحوم حاج شيخ عباس قمي در اين زمينه مي نويسد:
در مطالعه تواريخ علماي بلند مرتبه و مراجعه به شرح حال فضلاي گران قدر، لذت و سروري به انسان دست مي دهد كه نفس انسان را تشويق به پيروي از آثار ايشان مي كند تا عملش را همگون با عمل صالح آنها كند و اين ترغيب باعث مي شود انسان، در اندك زماني از حضيض جهان مادي به اوج علم و از مرتبه نقصان به مدارج كمال، بالا رود.3
در زندگي و شرح حال بزرگان دين و دانشمندان اخلاق محور، اندرزهايي براي انسان هاي معاصر و الگويي براي آيندگان نهفته است كه مطالعه و به كارگيري آنها انسان را در رسيدن به قله هاي معرفت و كمال ياري مي كند و زيبازيستي را به وي مي آموزد. بنابراين، بايسته است زندگي نامه سراسر افتخار اين الگوهاي ارزنده و برجسته تاريخ حفظ و به آيندگان منتقل شود. برهمين اساس، در اين نوشتار تلاش شده است تا حد امكان، جنبه هاي معنوي و اخلاقي دانشمندان و بزرگان بيان شود؛ كه هر يك از آنها درسي است براي ره پويان طريق كمال. مطالعه جلوه هاي زيبا و چشم نواز زندگي بزرگان، به انسان كمك خواهد كرد تا در عبور از دشواري ها و تنگناها با بصيرت، توكل و عشق پيش رود.
وقتي پنجره اي رو به باغ سبز زندگي بزرگان مي گشاييم، نسيمي از روشني و پاكي بر جانمان مي وزد و ما را پرنشاط، شاداب و سرسبز مي سازد. مطالعه نكته ها و لطايف زندگي دانشمندان و بزرگان دين، مانند گلگشت در بوستاني خرم و دل پذير است كه مشام جان را از بوي جان بخش گل ها و چشم را از زيبايي هاي گوناگون آنها بهره مند مي سازد. مهم اين است كه از كنار اين گل ها (ظرايف و لطايف) بي توجه نگذريم، بلكه با درنگ و تأملي دقيق، عبرت و پندي آموزنده بگيريم كه زيبايي و عطر گل ها، ره آورد تجربه ها، ژرف انديشي ها، صداقت ها و معرفت هاست. اين گل ها، بذرهاي به ثمر نشسته ايمان و آگاهي هستند.
پس بايسته است زندگي نامه اين بزرگواران را بخوانيم، درباره آن بينديشيم، براي ديگران بازگو كنيم و از همه مهم تر آن را در زندگي به كار بنديم.
به يقين، پژوهش درباره زندگي پربار دانشمندان و كوشش در راه بهره گيري از سيره علمي و عملي رهروان كوي حق و راستي، از بزرگ ترين عبادت ها و ارزش مندترين كوشش هاست. بيان گفتار و رفتار بزرگان و دانشمندان دين و انديشه درباره سيره آنان، خفتگان را بيدار، خستگان را پرنشاط و اميدوار، گمشدگان وادي سرگرداني را به شاهراه سعادت رهنمون و كام تشنگان معرفت را از درياي عرفان سيراب مي سازد.
در روزگاري كه نسل جوان ما در اعماق خطرهاي گوناگون، در جست وجوي الگويي عملي است تا با پيروي از آن راه را از چاه بازشناسد، معرفي اين اختران تابناك آسمان هدايت و معنويت، مي تواند بهترين هديه به آنان باشد. بي شك، آشنايي با زندگي عالمان رباني؛ يعني آنان كه هم ارتباطي عميق با پروردگار و هم پيوندي محكم با بندگان خدا دارند، براي همه ره پويان راه سعادت الگويي ارزنده است. با مطالعه دقيق و هوشمندانه زندگي آنان مي توان به نكته هاي بسيار مهم و ارزشمندي دست يافت كه راه گشاي زندگي خواهد بود. اين دانشمندان راستين، حجت هاي الهي بر روي زمين هستند كه اگرچه ما نمي توانيم به مقام انبيا و اوصيا(ع) برسيم، مي توانيم مانند اين بزرگان، راه سعادت و رستگاري را بپيماييم؛ چراكه اين بزرگواران در شرايطي شبيه ما زيسته و ثابت كرده اند، مي توان با ايمان و اراده، تا مرزهاي عصمت پيش رفت.
سيره آموزنده علمي و عملي دانشمندان و بزرگان دين، الگويي كامل براي همگان است. البته نبايد فراموش كرد با فضل الهي بايد راه كمال را پيمود كه «وَلَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكي مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا» (نور: 21) و پروردگار بي همتا به جهاد مجاهدان نفس توجه و با نويد جاويد «وَالْذينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنّهُمْ سُبُلَنا» (عنكبوت: 69) راه را براي پويندگان مسير كمال آسان خواهد كرد. بنابراين، مي توان با بزرگداشت اين مردان وارسته و تاريخ ساز، نسل امروز را با پاسداران دين و آيين آشنا كرد و زمينه هاي رشد، كمال و پيشرفت را در آنان بارور ساخت. به اين ترتيب، ره پويان دانش و معرفت، در پرتو اين آشنايي، از اندوخته هاي زندگي آنان بهره مند مي شوند.
بي شك، اولياي الهي و اسوه هاي والا، رسم انسانيت و خدايي زيستن را به انسان مي آموزند و سعادت جامعه را تضمين مي كنند و زلال معرفت را در كام تشنگان محبوب مي ريزند. براين اساس، ما در اين مجموعه برآنيم به بيان جلوه هايي از ظرافت هاي اخلاقي دانشمندان و بزرگان دين بپردازيم. اميد است به لطف پروردگار بي همتا، مقبول طبع صاحب نظران نكته سنج و اخلاق گرا قرار گيرد.
نوشته اي كه فرا روي شماست، شرحي مختصر از احوال و جنبه هاي زندگي عالمان عابد و صالح، و پاسخي است به نياز روزافزون و عطش ره پوياني كه در پي تعالي دين و كمال انساني هستند. اميد كه شرح حال اين دانشمندان و بزرگان فرهيخته، روشن گر راه انسان ها، به ويژه جوانان باشد و ما را توشه اي براي روز بي توشه.
