آموزه هاي ديني همواره مردم را به برادري و دوستي و پرهيز از دشمني دعوت مي كنند. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: «لاتباغَضُوا و لاتدَبَّرو و لاتنافَسُوا و كُونُو عِبادَ اللِه اِخواناً؛ دشمني نكنيد، از هم روي مگردانيد، هم چشمي مكنيد، همچون بندگان خدا برادر باشيد».1
به گواه تاريخ، زندگي انسان ها همواره آميخته با تلخي ها و شيريني ها و دوستي ها و دشمني ها بوده است. انسان همانگونه كه موظف است, رفتاري آميخته با احترام و ادب در برابر دوستان داشته باشد، در رابطه با دشمنان نيز بهتر است شرط ادب را رعايت كند، به اين اميد كه شايد آن دشمن نيز روزي دوست گردد؛ زيرا به فرموده امام علي(ع): «اَلْواحدُ منْ الاعداء كَثيرٌ؛ يك دشمن هم زياد است».2 يك ـ پرهيز از دشنام گويي به دشمن دشنام دادن و ناسزاگويي رفتار ناشايستي است كه در حق هيچ كسي شايسته نيست. حتي اگر كسي انسان را دشنام دهد، بهتر است مقابله به مثل نشود. رسول خدا صلی الله علیه و آله در اين زمينه فرموده است:
اگر كسي تو را به آنچه از تو مي داند، دشنام گويد، تو به آنچه از او مي داني، وي را دشنام مگو، تا پاداش كار نصيب تو شود و وبال آن به او بازگردد.3
آموزه هاي ديني، ناسزاگويي را حتي درباره دشمن روا نمي دارد؛ زيرا «خداوند شخص بدزبان و بدگو را دشمن مي دارد»،4 چنانكه امام علي صلی الله علیه و آله در جنگ صفين وقتي شنيد كه يارانش، دشمن را دشنام مي دهند, فرمود:
من خوش ندارم شما دشنام دهنده باشيد، ولي اگر كردارشان را تعريف و حالات آنان را بازگو مي كرديد، به سخن راست، نزديكتر و عذرپذيرتر بود. خوب بود به جاي دشنام به آنان مي گفتيد: خدايا! خون ما و آنها را حفظ كن. بين ما و آنان اصلاح فرما و آنان را از گمراهي به راه راست هدايت كن، تا آنان كه جاهلند، حق را بشناسند و آنان كه با حق مي ستيزند، پشيمان شوند و به حق بازگردند.5 دوـ ميانه روي در دشمني دوستي ها و دشمني ها همواره در طول زمان وجود داشتهاند. با گذشت زمان، چه بسيار دوستي ها به دشمني و چه بسيار دشمني ها به دوستي بدل شده اند. از اين رو، بهتر است در برخورد با دوستان و دشمنان همواره اصل اعتدال، مراعات شود؛ يعني در دوستي ها و دشمني ها افراط نشود كه اگر جايگاه اين دو عوض شد، انسان، شرمنده و زيان كار نباشد. امام علي(ع) فرموده است:
أحْبِبْ حَبيبَك هونا ما، عَسي أنْ يَكُونَ بَغيضِكَ يَوْماًما، وَ أبْغِضْ بِغَيْضك هونا ما، عَسي أنْ يكونَ حَبيبُكَ يَوماًما.6
در دوستي ها با دوست مدارا كن، شايد روزي دشمن تو شود و در دشمني با دشمن نيز مدارا كن؛ زيرا شايد روزي دوست تو گردد.
در واقع، با دشمن بايد به اندازه اي كه از انسان دفع ضرر مي كند، دشمني كرد و زياده روي در آن جايز نيست. امام علي(ع) در اين باره فرموده است: «مَنْ بالَغَ في الخُصومَه أثِمَ، وَ مَنْ قصَّرَ فيها ظَلَمَ؛ كسي كه در دشمني ها زياده روي كند، گناه كار و آن كس كه در دشمني ها كوتاهي كند، ستم كار است».7
بنابراين, انسان نبايد در دشمني افراط كند كه جزو گناه كاران به حساب آيد و نه آنقدر بر دشمن آسان گيرد كه دشمن به او ستم كند، كه در اين صورت، خود، ستم را به جان خريده است. سه ـ پرهيز از بهانه تراشي براي دشمني انسان مؤمن براي مقابله با دشمن, نبايد بي دليل، دشمني را ادامه دهد. به تعبير ديگر، بايد به دنبال بهانه نباشد؛ زيرا كوشش بيهوده در دشمني، از تقوا دور است. امام علي(ع) در اين باره فرموده است: «وَ لايَسْتطيعُ أنْ يَتَّق اللهَ مَنْ خاصَمَ؛ هر كس بي دليل، دشمني كند، نمي تواند باتقوا باشد».8
آوردهاند كه حضرت علي(ع) شخصي را ديد كه بي دليل در برابر دشمنش قد علم ميكند. فرمود: «تو مانند كسي هستي كه نيزه در بدن خود فرو مي برد تا ديگري را كه در كنار اوست، بكشد».9
آن كس كه با مردم بي جهت دشمني كند، ميوهاي جز پشيماني نخواهد چيد، چنان كه امام علي(ع) فرموده است: «مَن استََحْلَي مُعاداةَ الرًّجال اِستمَرَّ مُعاناةَ القتِال؛ كسي كه دشمني كردن با مردم را شيرين بشمارد، بايد تلخي رنج پيكار آنها را نيز به حساب آورد».10 چهارـ كوچك نشمردن دشمن دشمن، كوچك و بزرگ ندارد. هيچ دشمني را نبايد كوچك و حقير به شمار آورد؛ زيرا هر آنچه بداند و بتواند، براي از ميان بردن رقيبش به كار خواهد بست. ازاين رو، لازم است انسان همواره هشيار باشد و فريب ترفندها و توطئه هاي دشمن هر چند كوچك را نخورد. امام علي(ع) در اين باره فرموده است: «لاتَسْتصْغِرَ عَدُوَاً وَ اِنْ ضَعُفَ؛ هيچ دشمني را كوچك مشمار، اگر چه ناتوان باشد».11

پنج ـ رفتار جوان مردانه و منصفانه با دشمن از ديگر آداب برخورد با دشمن, رفتار منصفانه و جوان مردانه با اوست. امام علي(ع) در اين زمينه فرموده است: «لَمْ يَتَّصفْ بالْمُروَّه مَنْ لم يرع ذمَّه اَوْليائه و يُنصِف اعدائهُ؛ به مردانگي توصيف نشود كسي كه پيمان دوستان را رعايت نكند و با دشمنان خود به انصاف و عدالت رفتار نكند».13
حضرت علي(ع) همواره در برخورد با دشمن رفتار منصفانه و جوان مردانه داشت. در جنگ خندق, وقتي پهلوان نامي عرب، عمربن عبدود را بر خاك افكند, از روي جوان مردي زره گران قيمت دشمن را از تنش بيرون نكرد، درحاليكه اين كار، رسم آن زمان بود. وقتي علت كار را از آن حضرت پرسيدند, فرمود: «من خجالت كشيدم كه بدن پسر عموي خود را برهنه سازم و او را در مقابل اين و آن عريان كنم».14
ايشان به سپاهيان خود نيز مي فرمود:
با دشمن جنگ را آغاز نكنيد... اگر به اذن خدا شكست خوردند و گريختند، آن كسي را كه پشت كرده است، نكشيد. به آن كه قدرت دفاع ندارد، آسيب نرسانيد. مجروحان را نكشيد... .15
همچنين هنگام شهادت، به فرزندانش سفارش مي كرد با قاتل او رفتار منصفانه اي داشته باشند:
اي فرزندان عبدالمطلب، مبادا پس از من دست به خون مسلمانان فروبريد [دست به كشتار بزنيد] و بگوييد: امير مؤمنان كشته شده است. بدانيد جز كشنده من كس ديگري نبايد كشته شود. درست بنگريد، اگر من از ضربت او مردم، او را تنها يك ضربت بزنيد. دست و پا و اعضاي او را نبُريد... .16 شش ـ پرهيز از خيرخواهي و حاجت خواهي از دشمن «دشمن براي انسان، قرين و همراه بدي است.»17 از دشمن بايد انتظار مكر, حيله، كينه و نفرت داشت, نه خيرخواهي و برآورده كردن حاجت. «قَد جَهِل مَن استَنصحَ اَعْداءَه؛ به حقيقت، نادان، كسي است كه از دشمنان خود خيرخواهي بجويد».18
در حقيقت، كسي كه از دشمن انتظار خيرخواهي و حاجت داشته باشد, نه فقط خود را پيش دشمن خوار مي كند، بلكه راه رسيدن به آن حاجت را نيز براي خود مشكل مي سازد. امام علي(ع) در اين زمينه فرموده است: «مَن اسْتعانَ بعَِدُوّه عَلي حاجَته ازْدادَ بُعْداً مِنها؛ كسي براي رسيدن به نياز و حاجت خود از دشمن كمك خواهد، دوري خود را از آن حاجت افزون كند».19 هفت ـ گذشت هنگام تسلط بر دشمن گذشت، «زكات توانايي»20 و از «بزرگ ترين فضيلت ها»21 است كه اگر با قدرت و توانايي همراه باشد، «سپري از عذاب خداي سبحان»22 و «موجب مجد و بزرگي»23 خواهد بود. به همين سبب, ادب حكم مي كند انسان هنگام تسلط يافتن بر دشمن، از او درگذرد. چنانكه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: «اِذا قَدرتَ عَلَي عَدوِّكَ فَاجْعَل الْعفوَ شُكراً لِلقُدْرَه عليه؛ وقتي بر دشمن خود قدرت يافتي، به شكرانه قدرت از او درگذر.»24 امام علي(ع) هم در جمله زيبايي فرموده است: «ما اَحْسَنَ الْعَفْوَ مَعَ الاْقتدارِ؛ چه نيكوست گذشت، با داشتن توانايي بر انتقام.»25 در حقيقت، لذتي كه در گذشت هست، در انتقام نيست.