سال 1399 را رهبر معظم انقلاب اسلامي، سال «جهش توليد» ناميدند. رهبري سال‌هاست اولويت‌هاي حل مشكلات اقتصادي كشور را شناسايي و در نام‌گذاري شعار سال و غير آن بيان مي‌كنند. بنابراين، بررسي و كنكاش در بيانات ايشان گنجينه‌اي ارزشمند از تحليل اوضاع اقتصادي كنوني كشور به دست خواهد داد. از نظر رهبري، راه برون‌رفت و پيروزي در جنگ تمام‌عيار اقتصادي، اقتصاد مقاومتي است. ايشان ستون فقرات اقتصاد مقاومتي را توليد مي‌داند؛ از اين‌رو موضوع توليد در منظومه فكري اقتصادي رهبري از اهميت خاصي برخوردار است. رهبر معظم انقلاب اسلامي در طي بياناتشان در سال‌هاي مختلف اين موضوع را از ابعاد مختلف بررسي كرده‌اند.
نظريات رهبري در مورد توليد را مي‌توان به دو دسته تقسيم كرد. قسمت اول شامل مسائل مرتبط با توليد، مانند وظايف بخش‌هاي مختلف در حمايت از توليد داخلي، ويژگي‌هاي توليد داخلي، نقش كارگران در توليد، رابطه اشتغال و توليد و موازين اخلاقي در توليد است. قسمت دوم مرتبط با گروه‌هاي مختلف توليدي شامل كشاورزي، صنعت و خدمات است. جمع‌بندي بيانات نشان مي‌دهد رهبري، مسائل بسيار مهمي در ارتباط با موضوع توليد بيان فرمودهاند كه عمل به آن‌ها مي‌تواند توليد در كشور را متحول كند. در ادامه، موضوع توليد در بيانات رهبري بررسي شده است.
الف) اهميت توليد
از نظر رهبر معظم انقلاب، توليد در يك گستره وسيع بايد شعار ملت باشد. از نظر ايشان توليد شامل توليد كار، توليد علم، توليد فناوري، توليد ثروت، توليد معرفت، توليد فرصت، توليد عزت و منزلت، توليد كالا و توليد انسان‌هاي كارآمد است. از اين منظر، از نظر رهبري رمز سعادت ملت، تأمين‌كننده امنيت ملي، اقتدار و پيشرفت، جهاد في‌سبيل‌الله،1 اساس اقتصاد، قائمه اقتصاد،2 ستون فقرات اقتصاد مقاومتي،3 علاج اصلي و بنياني،4 مهمترين بخشي كه مي‌تواند يك شكوفايي پايدار به وجود بياورد،5 اساس و حلقه اساسي پيشرفت اقتصاد6 و يكي از دو عنصر پيشرفت مادي كشور،7 توليد است. اهميت توليد آن‌چنان است كه شعار چند سال، مستقيم يا غيرمستقيم در ارتباط با توليد بوده است. براي مثال شعارهاي همت مضاعف، كار مضاعف (شعار سال 1389)، جهاد اقتصادي (شعار سال 1390)، توليد ملي و حمايت از كار و سرمايه ايراني (شعار سال 1391)، اقتصاد مقاومتي؛ اقدام و عمل (شعار سال 1395)، اقتصاد مقاومتي؛ توليد و اشتغال (شعار سال 1396) و حمايت از كالاي ايراني (شعار سال 1397) مرتبط با موضوع توليد هستند.
دليل اين اهميت روشن است؛ زيرا اگر توليد ملي شكل نگيرد، نه‌تنها كشور براي تأمين كالا‌‌ها و خدمات مورد نياز، وابسته به ديگر كشورها ميشود، بلكه قدرت ايستادگي در برابر فشارهاي اقتصادي جبهه استكبار را نيز از دست مي‌دهد و در واقع استقلال اقتصادي تحقق پيدا نمي‌كند. اگر استقلال اقتصادي تحقق پيدا نكند، استقلال سياسي نيز محقق نمي‌شود و اگر استقلال سياسي نباشد، كشور هيچ قدرتي ندارد.8 از اين‌رو موضوع توليد داخل بسيار حائز اهميت است. رويكردي كه رهبري در موضوع توليد مدنظر قرار مي‌دهند، درون‌زايي است. درون‌زايي به‌معناي تكيه بر ظرفيت‌هاي داخلي است. از نظر رهبري كليد حل مشكلات اقتصادي در داخل كشور است. به اين معنا كه بايد ظرفيت‌هاي موجود داخل كشور را شناسايي و براي بالفعل‌كردن آن‌ها تلاش كنيم.
ب) نكات كلي توليد از نظر رهبر معظم انقلاب
در اين قسمت، نكات كلي كه رهبري در مورد توليد فرمودهاند، بيان ميشود. اين نكات در شكل زير نمايش داده شده است:
يك ـ وظايف بخش‌هاي مختلف در حمايت از توليد ملي
از نظر رهبر معظم انقلاب، دولت، مجلس شوراي اسلامي، دستگاه‌هاي گوناگون مديريتي، بخش خصوصي، آحاد مردم و فرهنگ‌سازان جامعه، همه بايد در خدمت توليد ملي قرار گيرند.9 ازجمله وظايف دولت مي‌توان به مديريت واردات،10 مبارزه با فساد11 و قاچاق،12 بازاريابي جهاني،13 سياست‌گذاري توليدمحور14 و ثبات در مقررات اقتصادي15 اشاره كرد. وظيفه دولت در يك جمله پشتيباني از توليدات داخلي است.16 ازجمله وظايف مجلس شوراي اسلامي تصويب قوانين شفاف و منسجم در حمايت از توليد ملي است.17 وظايف بخش خصوصي ارتقاي كيفيت توليد داخلي، نوسازي و ابتكار در ماشين‌ها، محصولات، مديريت و ساخت،18 صرفه‌جويي در مصرف انرژي و افزايش سطح بهره‌وري19 است. مهمترين وظيفه آحاد مردم، مصرف كالاي داخلي است.20 وظيفه كارگران تقويت چرخه توليد و اتقان در كار توليد است.21 وظيفه فرهنگ‌سازان جامعه هم به‌طور خلاصه ترويج دائمي فرهنگ متناسب با اقتصاد مقاومتي، ازجمله مصرف توليدات داخلي است.22
دوـ ويژگي‌هاي توليدات داخلي
رهبر معظم انقلاب بارها براساس روايت «رحم اللَّه امرأ عمل عملا فأتقنه»23 توليدكنندگان را به اتقان در كار دعوت كرده‌اند.24 از نظر ايشان نفس اتقان در عمل، مطلوب خداي متعال و ارزشمند است.25 همچنين اتقان در توليد به دليل ايجاد اطمينان در مصرف‌كننده در بلندمدت، نوعي آينده نگري است.26 ايشان ويژگي‌هاي مختلفي را براي توليدات داخلي برشمرده‌اند. به برخي از اين ويژگي‌ها اشاره مي‌كنيم. كالاي ساخت داخل بايد داراي دوام، استحكام و مرغوبيت باشد تا مصرف كننده را قانع كند؛27 حس زيبايي‌شناختي مصرف‌كننده را اشباع كند؛ داراي نوآوري‌هاي پي‌درپي باشد؛28 داراي مزيت‌هاي رقابتي ازجمله قيمت تمام شده قابل رقابت باشد29 و در مقايسه با كالاي خارجي، يا بهتر از نوع خارجي يا حداقل همسطح آن باشد.30
ج) نقش كارگران در توليد
از نظر رهبر معظم انقلاب براساس فرهنگ اسلامي، هر كس در جمهوري اسلامي ازجمله كارگر، مشغول به‌كار صحيح و مفيد باشد، حسنه انجام مي‌دهد و براي خدا كار ميكند، لذا كار او عبادت خداست.31 از نظر ايشان كارگران، ستون اصلي توليد32 و دارنده بزرگترين حق در توليد و اداره اقتصاد كشور هستند.33 اهميت جايگاه كارگران به‌اندازه‌اي است كه اگر كارگران ايراني با همه وجود كار كنند، به هدف عدم وابستگي به قدرت‌ها خواهيم رسيد و در غير اين صورت به اين هدف نخواهيم رسيد.34 در واقع، بخشي از استقلال كشور در گرو عملكرد كارگران است. كارگران در مقابل چنين جايگاه بااهميت، دو حق دارند. حق اول آنان، بهره‌‌مندي از امكانات مادي است. اگر كارگران تأمين بشوند، كارها بهتر انجام ميشود.35 در اينجا يك تفاوت اساسي در منطق نظام‌‌هاي سرمايهداري و كمونيستي با نظام اسلامي وجود دارد. در منطق نظام سرمايهداري، كارگر ابزاري است در خدمت كارفرما. منطق نظام كمونيستي هم وجود تضاد بين كارگر و كارفرما بود. اين نظام با جلوه‌دادن تضاد و تعارض بين كارگر و كارفرما، خود را طرفدار كارگران معرفي مي‌‌‌كرد. اما در عمل، همان مفاسدي كه در نظام سرمايهداري بود، به وجود آمد. رابطه كارگر و كارفرما در هر دو نظام خصمانه است. در واقع، در نظام سرمايهداري، رابطه، استثمارگري و در نظام كمونيستي، كارفرما را مثل يك شيطان، مجسم و يك هيولا تصوير ميكردند.36 اما منطق اسلام با اين دو ديدگاه متفاوت است. براساس ديدگاه اسلام، كارفرما و كارگر هر دو بازوهايي هستند كه بايد در كنار يكديگر و با همكاري توليد كنند. كارگر كسي است كه بالمباشره، كار و محصول كار را توليد و كارفرما كسي است كه زمينه اين توليد را فراهم ميكند. در واقع، كارگر توليدكننده كار و محصول كار است و كارفرما فراهمآورنده زمينه توليد و كارآفرين است. بنابراين، هر دو شريك هستند و بايد با هم صادق، با محبت وبا صفا باشند و حق هركدام به‌وسيله ديگري رعايت شود.37 نقش دولت نيز ايجاد يك خط عادلانه ميانه براي اين همكاري است. در اين صورت، نه پرخوري و اسراف، فرهنگ رايج و نه محروميت يك طبقه، فرهنگ ثابت خواهد شد.38 بند پنجم سياست‌هاي كلي اقتصاد مقاومتي به موضوع سهم‌بري عادلانه عوامل توليد اشاره ميكند.
حق دوم كارگران، حق معنوي است. برابر اين حق، مردم و مسئولان بايد شأن و اهميت نقش كارگر را درك كنند و بدانند او شأن معنوي و انساني بالايي در جامعه دارد.39
د) معناي واقعي اشتغال
ميزان اشتغال بستگي به توليد در كشور دارد. از نظر رهبر اشتغال بايد به عنوان يك مبناي اصلي و يك هدف مهم دنبال شود.40 از نظر ايشان، اشتغال معناي خاصي دارد. از نظر ايشان اشتغال عبارت است از: «معناي اشتغال اين است كه جوانِ مستعد آمادهبهكار، فرصت تلاش و فعاليت به دست آورد تا هم نياز شخصي خود را از اين راه برطرف كند و هم به پيشرفت و آباداني كشور و رونق اقتصادي آن كمك نمايد». (بيانات در جمع دهها هزار نفر از راهيان نور در پادگان دوكوهه، 09/ 01/ 1381؛ www.khamenei.ir)
بنابراين، هرگونه اشتغال‌‌زايي تأييد نمي‌شود. از نظر ايشان توليد اشتغال به اين معنا، نياز به برنامه‌‌ريزي دارد و در راه اجراي آن، هيچ چيز (تهديد آمريكا، امواج سياسي، درگيري‌‌هاي جناحي، خودخواهي‌‌‌ها و ...) نبايد مانع شود و مجموعه‌‌اي كه براي ايجاد اشتغال در كشور كار ميكند بايد مثل اتاق جنگ، شب و روز مشغول تلاش باشد.41
هـ) موازين اخلاقي در توليد
اسلام رعايت اخلاق در توليد را بسيار مهم و ارزشمند مي‌داند؛ زيرا رعايت آن مي‌تواند تاثير چشمگيري در توليد ملي داشته باشد (ايرواني، 1383، ص100). رهبر معظم انقلاب بارها بر رعايت برخي موازين اخلاقي در كار و توليد، تأكيد كرده‌اند كه مي‌توان به وجدان كاري اشاره كرد.42 از نظر ايشان، وجدان كاري يكي از دو موضوعي است كه مي‌تواند حركت ايران به‌سمت پيروزي و سازندگي را تسريع و تسهيل كند43 و همچنين كليد حل مشكلات كشور44 و عامل توليد محصولات مناسب در كشور است و حتي مي‌تواند وضعيت اجتماعي را به‌طور قطع بهبود دهد.45 اهميت اين موضوع به‌اندازه‌اي است كه قسمتي از شعار سال 1373 به آن اختصاص يافت. وجدان كاري؛ يعني افراد يك جامعه، خود را در قبال كاري كه پذيرفته‌اند، اعم از شخصي يا اجتماعي،46 متعهد بدانند47 و آن كار را يك عمل صالح، وظيفه حقيقي، عبادت و مسئوليت اجتماعي و سياسي تلقي كنيم.48 همان‌طور كه از تعريف مشخص است، منظور از وجدان كاري تعهد شخص در برابر خودِ كار است و اين غير از تعهد شرعي، انساني، قانوني و تعهد در برابر كارفرما است.49
و) گروه‌هاي توليدي
در اين قسمت، گروه‌هاي مختلف توليد شامل كشاورزي، صنعت و خدمات بررسي مي‌شوند. در اولين قدم لازم است اهميت اين سه گروه براساس اولويت مشخص شود.
يك ـ اولويت توليد
از نظر رهبري اولويت در توليد براساس حفظ امنيت غذايي تعيين ميشود؛ زيرا امنيت غذايي براي كشوري بزرگ، پرجمعيت و داراي هدف‌هاي بلند كه دشمناني دارد،50 بسيار حائز اهميت است.51 از اين‌رو كشاورزي، پايه، مبنا و اساس توليد و محور پيشرفت كشور است،52 اما براي پيشرفته حساب‌شدن كشور، بايد گروه صنعت پيشرفت كند. البته پيشرفت گروه صنعت، به توسعه گروه كشاورزي هم كمك ميكند. بنابراين اولويت دوم توليد، توليدات صنعتي است. توليد خدمات نيز در اولويت سوم توليد قرار مي‌گيرد. در ادامه، هر سه گروه به‌صورت مختصر بررسي ميشود. ميرجليلي و يوسفي (1393) نيز اولويت توليد را از منظر قرآن و روايات استخراج كرده‌اند.
دوـ گروه كشاورزي
همان‌طور كه ذكر شد، گروه كشاورزي مهمترين اولويت در توليد است. در اسلام نيز آگاهانه و با توجه، بر كشاورزي تأكيد شده است. مطابق روايت «الزّارعون كنوز الله في ارضه» (حرعاملي، ج17، ص42)؛ كشاورزان كساني هستند كه گنجينههاي خدا در زير زمين را ميدِروند و استخراج مي‌كنند. مهمترين گنجينه خدا در زمين عبارت است از: موادي كه مايه ادامه حيات بشر و حيوانات است. محصول غذايي چون مهمترين مايحتاج زندگي است از طلا و نفت هم مهمتر است.53 پس كشاورز داراي عزت است و ارزش كشاورزي شبيه ارزش ذاتي است.54 براساس همين اهميت، بايد نگاه دولت به گروه كشاورزي، نگاه حمايتي باشد55 و در تنظيم معلومات دانشگاهي، تخصيص بودجه و گماشتن افراد كارآمد و توانا، اين اهميت در نظر گرفته شود.56 هدف گروه كشاورزي تحت هر شرايطي بايد خودكفايي در محصولات حياتي باشد.57 البته ما نه‌تنها بايد به خودكفايي برسيم، بلكه بايد به يكي از صادركنندگان محصولات كشاورزي تبديل شويم.58
سه ـ گروه صنعت
صنعت، در پيشرفت يك كشور تأثير بسياري دارد. عنصر اصلي پيشرفته محسوب‌شدن يك كشور، گروه صنعت است.59 يكي از شرايط پيشرفت، استقلال صنعتي است. استقلال صنعتي به اين معني كه ما بايد در همه زمينه‌هاي صنعتي به توانايي‌هاي داخل كشور اتكا كنيم.60 در اين صورت است كه مي‌توانيم در بازار تبادل صنعتي حرفي براي گفتن داشته باشيم.61 ما بايد بتوانيم در گروه صنعت در دنياي اسلام، يك پرچم برافراشته به حساب بياييم.62 در جمهوري اسلامي علاوه‌بر پيشرفته‌بودن گروه صنعت، بايد ملاحظات ديني، اخلاقي و انساني نيز كاملا در اين گروه رعايت شود.63
چهارـ گروه خدمات
گروه خدمات، مجموعه وسيعي از فعاليت‌ها مثل فعاليت‌هاي بانكي، ارتباطات، تجارت، آموزش، بهداشت و... را در بر مي‌گيرد. به‌طور طبيعي پرداختن به همه اين فعاليت‌ها خارج از محدوده است، از اين‌رو در اين قسمت فقط به موضوع تجارت خارجي مي‌پردازيم. تجارت خارجي ما بايد منطبق با رويكرد برون‌گرايانه در اقتصاد مقاومتي باشد. برون‌گرايي به‌معناي حضور مقتدرانه در بازارهاي جهاني است.64 حضور مقتدرانه نيز وابسته به تحقق درون‌زايي در اقتصاد است،65 اما به‌صورت كلي، تجارت خارجي بايد در خدمت توليد داخل باشد؛66 يعني بايد تلاش شود تا بازارهاي خارجي براي محصولات داخلي ايجاد گردد. اين موضوع نيازمند اين است كه توليدات داخلي داراي ويژگي‌هاي بيان‌شده باشند. از اين‌رو بايد در همان ابتداي توليد هر محصول به صادرات آن نيز توجه داشت.67
در همين راستا، بايد واردات نيز داراي توجيه درست باشد و آسيبي به توليد داخل نزند. از نظر رهبري ما غالبا به دلايل واهي، اقدام به واردات مي‌كنيم. مثلا واردات با توجيه ارزاني و فراواني كالا، كار درستي نيست و مهمتر از ارزاني و فراواني، رونق گرفتن توليد داخل است.68 همچنين واردات با هدف افزايش كيفيت توليد داخلي هم، بدترين گزينه براي ارتقاي كيفيت است.69
